"ეს ჩვენი ოცდაჩვიდმეტი წელი იყო და მას ვეღარავის დავაბრალებთ"

"რეზონანსი" - "მთელი კვირა"

03 დეკემბერი, 2007

"შეიძლება, დღეს ჯანსუღ ჩარკვიანი ლაშა ბუღაძის როლს ასრულებდეს, ხოლო ლაშა ბუღაძე - ჯანსუღ ჩარკვიანისას"

"შეთქმულების თეორია ჩემთვის კიდევ უფრო მძიმე რამ არის, ვიდრე მასმედიის გათიშვა ან საგანგებო მდგომარეობა. როდესაც მთავრობის ინტელექტუალი ან მთავრობის ხელოვანი შეთქმულების თეორიაზე ლაპარაკობს, ეს თანამედროვე ევროპელისთვის ნაცისტურ აზროვნებას ნიშნავს", - ამბობს ფილოსოფოსი ზაზა შათირიშვილი. რატომ ვერ შეძლო ინტელიგენციის არანომენკლატურულმა ნაწილმა, ხელისუფლებას პრობლემების სიღრმისეულად გააზრებაში დახმარებოდა? ზ. შათირიშვილი: "ეს ძალზე რთული იყო ინტელიგენციისთვის - იმიტომ, რომ საქმე ძალზე საინტერესო ფენომენთან გვაქვს: გვყავს დარგების პროფესიონალები, მაგრამ მათ ევროპული პოლიტიკური ენა არ აქვთ. ამ ყველაფერზე კი პასუხისმგებლები არიან ის ინტელექტუალები, რომლებიც გვერდში დაუდგნენ ხელისუფლებას".

- ინტელიგენციაში უნდა განვასხვავოთ მისი ნომენკლატურული ნაწილი და ე.წ. საშუალო ინტელიგენცია - ინტელიგენციის ძირითადი ფენა.
ნომენკლატურას, როგორც სისტემას, საკუთარი ინტერესები აქვს. მას განსაკუთრებული როლი აქვს. კომუნისტურ პარტიაში მილიონობით ადამიანი შედიოდა. სინამდვილეში, ეს ორი სხვადასხვა პარტია იყო. ნომენკლატურა იყო პარტია პარტიაში.
მაგრამ, ამავე დროს, იყო ინტელიგენციის დიდი ფენა, რომელიც ძალაუფლებაში არ მონაწილეობდა. ის, ასე ვთქვათ, თავისით ვითარდებოდა: მისი ღირებულებები ნომენკლატურული, აღიარებული ღირებულებებისგან განსხვავდებოდა.
საქართველოში, რაღაც პერიოდში, ძველი ინტელიგენცია ძველ კავშირებთან იყო დაკავშირებული: ე.წ. ნომენკლატურულ კავშირებს ვგულისხმობ (მწერალთა, კომპოზიტორთა კავშირები და ა.შ.); ახალი ინტელექტუალები კი უფრო მედიასა და "ენჯეოებში" იყვნენ. მაგრამ, როდესაც ვითარება შეიცვალა და "ვარდების რევოლუციის" შემდეგ ახალი ხელისუფლება მოვიდა, მან ახალი, თავისი ინტელიგენციის "კეთება" დაიწყო - თავისი ნომენკლატურის. გია ხუხაშვილმა ერთ-ერთ თავის გამოსვლაში შენიშნა, რომ ხელისუფლება შეეცადა, ყველა სფეროში თავისი ელიტა ძალიან სწრაფად შეექმნა. სხვა მიზეზებთან ერთად, სწორედ ამან გამოიწვია სერიოზული რყევა საქართველოში და ამან ხელისუფლების კოლაფსი გამოიწვია. ელიტები ძალიან სწარაფად არ იქმნება. ისინი შეეცადნენ, "ძველები" ყველგან "ახლებით" ჩაენაცვლებინათ. ერთ, ორ, სამ წელიწადში ასეთი რამ არ გამოდის.

- უფრო კონკრეტულად, რას იტყვით ინტელიგენციის იმ წარმომადგენლების როლის შესახებ, რომლებიც მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში გამოჩნდნენ?
- ინტელექტუალური სფერო ძალზე ფრაგმენტირებულია და ეს ასეც უნდა იყოს. განსხვავებები დიდია: ინტელექტუალების ერთი ჯგუფი არის ხელისუფლების ენა - ის სახეები, რომლებიც ტელევიზიით ჩანან და რომლებსაც პრივილეგირებულ ჟურნალ-გაზეთებში აქამდე რაღაცების წერა შეეძლოთ. ისინი, ახლაც, ძირითადად, საზოგადოებრივი მაუწყებლის სახეებს წარმოადგენენ. არსებობს მეორე ჯგუფი პროფესიონალებისა, რომლებიც, ამა თუ იმ პირობების მიუხედავად, თავიანთ სფეროებში მუშაობენ...

- და მედიას გაურბიან?
- ისინი მანიფესტაციებში გამოდიან, მაგრამ არ გამოდიან მასმედიის საშუალებებით. ისინი სხვადასხვა დარგის პროფესიონალები არიან. არსებობს სხვა ჯგუფიც - პირობითად მათ შეიძლება ინტელიგენციის ძველი სახეები ვუწოდოთ.

- რომლებიც "ახალ დროს" გადმოყვნენ?
- დიახ. იქაც დაქსაქსულობაა. მათ სხვადასხვა პოზიცია აქვთ. დავუშვათ, გიორგი გაჩეჩილაძე შეიძლება, "ძველი" იყოს, მაგრამ, ამავე დროს, იყოს "ახალი"; გიგა ლორთქიფანიძე შეიძლება, "ახალი" იყოს და, ამავე დროს - "ძველი", ლაშა ბუღაძე შეიძლება იყოს "ახალი", მაგრამ - კარგად დავიწყებული "ძველი" და ა.შ. შეიძლება, დღეს ჯანსუღ ჩარკვიანი ლაშა ბუღაძის როლს ასრულებდეს, ხოლო ლაშა ბუღაძე - ჯანსუღ ჩარკვიანისას. ეს რევოლუციის დამახასიათებელი მომენტია: ყველაფრის კარნავალური ამოყირავება. ასე რომ, ვინც გუშინ იყო "არაფერი", დღეს ის არის "ყველაფერი" და პირიქით.

- მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში ინტელექტუალების, ხელოვანების ერთი ნაწილი მოქმედ ხელისუფლებას უმღერის ან ლექსს უძღვნის - პირადაპირი მნიშვნელობით; მეორე ნაწილი კი ოპოზიციურ ნიშას ირჩევს. რომელია უფრო სწორი პოზიცია? კულტურის შეჭრა პოლიტიკაში როგორ აისახება პოლიტიკაზე?
- მეოცე საუკუნიდან მოყოლებული, ეს მართლაც ფუნდამენტური საკითხია - იმიტომ, რომ ამ პერიოდის ევროპაში კულტურა და პოლიტიკა ერთმანეთს ისე გადაეჯაჭვა, როგორც არასდროს.

- კრიზისი საქართველოში ძალზე მოკლე დროში შეიქმნა. თქვენი აზრით, რა არის ამის სიღრმისეული მიზეზი?
- თუ აქამდე შეგვეძლო გვეთქვა, რომ ოცდაჩვიდმეტი წელი ჩვენ არ მოგვიწყვია, ახლა უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს ოთხი წელი ოცდაჩვიდმეტ წელს ვუყურებდით. ამაში მილიონობით ადამიანის დახვრეტას არ ვგულისხმობ: ოცდაჩვიდმეტი წლის მთავარი დამახასიათებელი თვისება არის შეთქმულების თეორია. სადაც არის შეთქმულების თეორია, იქ არის ოცდაჩვიდმეტი წელი და ჰოლოკოსტი. და პირიქით. მეორე მსოფლიო ომს არამარტო რასისტული მეტყველება გადაჰყვა, არამარტო - ანტისემიტიზმი, არამედ გადაჰყვა შეთქმულების თეორიაც. როდესაც მთავრობის ინტელექტუალი ან მთავრობის ხელოვანი შეთქმულების თეორიაზე ლაპარაკობს, თანამედროვე ევროპელისთვის ეს ნაცისტურ აზროვნებას ნიშნავს: თუ ჩავთვლით, რომ შეთქმულების თეორია სადმე მუშაობს, მაშინ უნდა ვთქვათ, რომ ჰიტლერი მართალი იყო და ადგილი ჰქონდა ებრაულ შეთქმულებას.

შეთქმულების თეორია ჩემთვის კიდევ უფრო მძიმე რამ არის, ვიდრე მასმედიის გათიშვა ან საგანგებო მდგომარეობა - იმიტომ, რომ შეთქმულების თეორიით ჩვენ ევროპული რაციონალიზმის სფეროს გავცდით და ირაციონალიზმში გადავვარდით. ეს სწორედ ის მეტყველებაა, რომლითაც მეტყველებდნენ: ჰიტლერი - "Mein Kampf"-ში, როზენბერგი - მე-20 საუკუნის მითოსში; როგორც მეტყველებდნენ გებელსი, ჰერინგი და სხვანი. ისევ მერაბ მამარდაშვილს დავესესხები: "ოცდაჩვიდმეტი წელი ნიშნავს იმას, რომ შენ ისტორიიდან გამოცდილებას ვერ იღებ. თუ ჩვენ ისტორიიდან გამოცდილებას ვერ გამოვიტანთ, მაშინ ისტორია გამეორდება." ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ ოცდაჩვიდმეტი წელი რუსებმა მოგვიწყვეს. სინამდვილეში, ჩვენ ამაში ვმონაწილეობდით: როგორც დამსმენები, როგორც მსხვერპლი და როგორც ჯალათი. ეს ოთხი წელი კი ოცდაჩვიდმეტის გამეორება იყო. გამეორდა იმიტომ, რომ გამოცდილება ვერ მივიღეთ. ვერ მივხვდით, რომ ოცდაჩვიდმეტი წელი არ იყო მხოლოდ ხალხის შიში სტალინის მიმართ (სტალინში საბჭოთა სისტემას ვგულისხმობ); ეს იყო, ამავე დროს, სისტემის შიში ბიოლოგიისა და ხალხის წინაშე.

დღეს კარგად ჩანს, რომ ხელისუფლება პანიკაშია. ასევე, ხალხიც შეშინებულია. შეიძლება ვთქვათ, რომ 2003-2007 წლები - ეს იყო 1937 წელი. ეს უკვე ჩვენი, საკუთარი ოცდაჩვიდმეტი წელია, და მას ვეღარავის დავაბრალებთ. ვფიქრობ, დღეს გვაქვს ისტორიული შანსი, რომ გავიაზროთ: ის ემოციები, რაც ლიტერატურის მიმართ გვაქვს, სახელმწიფოს მიმართ არ უნდა გადავიტანოთ. ქართველი ერი ლიტერატურასთან იყო შერწყმული. სახელმწიფო კი სხვა რამ არის.

- ინტელიგენციასაც ეს ხომ არ დაემართა?
- ინტელიგენციასაც ეს დაემართა. ახალი ინტელექტუალური ელიტა შეეცადა, ეთქვა ასეთი რამ: "აქამდე მითოლოგია იყო, ჩვენ კი ახალი რეალობა უნდა გავაკეთოთ, ყველაფერი ნულიდან, ქაოსიდან უნდა დავიწყოთ". და მოხდა ის, რაც ხდება ხოლმე, როცა ყველაფერი არარადან იქმნება. რადგან ასეთი რამ მხოლოდ ღმერთს შეუძლია. რევოლუცია ყოველთვის ხალხის სახელით მოდის და ბოლოს ხალხისვე განადგურებას იწყებს. საფრანგეთის, რუსეთის რევოლუციებმა ეს გვაჩვენა. რევოლუციონერისთვის ხალხი არის სრულიად აბსტრაქტული რამ: ბნელი მასა, საიდანაც მან ახალი ადამიანი უნდა შექმნას. და, რადგანაც ისინი, უბრალოდ, ამდენ ხალხს ვერ დახვრეტდნენ - იმიტომ, რომ სირცხვილი იყო და ევროკავშირში თავი მოგვეჭრებოდა, ამიტომ გააკეთეს აპარტეიდი. "ოცი წლის შემდეგ დაიბადება ისეთი ადამიანი, როგორიც ჩვენ გვინდა". აი, ამ ლოგიკით ორმოც წელს გადაცილებული მოსახლეობა ხელისუფლებას ჩამოაშორეს და მიიღეს ის, რაც მიიღეს. ეს იყო წმინდა წყლის აპარტეიდი. ეს წმინდა წყლის ნაციზმი იყო. ეს იყო ეიჯიზმი - დევნა ასაკობრივ ნიადაგზე. ორმოცი წლის ადამიანი, რომელსაც აქვს ლომაიამდელი განათლება, უკვე პოტენციურად საშიში გახდა.

... ყველაზე უფრო საშიში არის სიტყვა. ეს მხოლოდ ზედაპირული რიტორიკა არ არის. დასავლურ სივრცეში ბადრი პატარკაციშვილმა თქვა, - უკანასკნელ კაპიკს გავიღებ იმისათვის, რომ საქართველო ფაშისტური რეჟიმისაგან გავათავისუფლოო. დასავლურ მეტყველებაში ფაშიზმი სხვა არაფერია, თუ არა ანტისემიტიზმი. ჩემი დამოკიდებულება პატარკაციშვილის ფენომენის მიმართ ძალიან კრიტიკულია, მაგრამ, როდესაც მის მიმართ ვამბობთ, რომ ის არის უცხო ელემენტი; რომ მას ორი სამშობლო აქვს, ფაქტიურად, აქ საქმე ლოკალურ ფაშიზმთან, ლოკალურ ანტისემიტიზმთან გვაქვს. თანამედროვე სამყაროში კი ანტისემიტისტური რიტორიკა იმის მაუწყებელია, რომ საქართველოს ჯერ კიდევ დღევანდელი ხელისუფლება ღრმად პროვინციულია. მან თანამედროვე ევროპული და დასავლური კლიშეები მხოლოდ ზედაპირულად იცის და ისინი სიღრმისეულად ვერ გაითავისა - უპირველეს ყოვლისა, იმიტომ, რომ მათ ევროპული და ამერიკული განათლება მიღებული არ აქვთ. სამთვიანი ტრენინგებით დასავლური განათლების ათვისება შეუძლებელია. ელიტა, რომელიც დღეს იბრალებს, რომ ის არის ელიტა, სინამდვილეში, ღრმად გაუნათლებელია.

გიგა ბოკერიასგან და ლევან რამიშვილისგან არაერთხელ მომისმენია (მათ შორის, პირად საუბარშიც): "ხალხი არის ბნელი მასა და ჩვენ ამ მასიდან ახალი ადამიანი უნდა გამოვძერწოთ". თავისთავად, ახალი ჰომუნკულუსის გამოძერწვის, გოლემის გაკეთების იდეა ახალი არ არის. ყველა რევოლუციონერი ამას ქმნიდა. გოლემს ის აკეთებს, ვისაც ბიოლოგიური გზით ბავშვის შექმნა ძალიან უჭირს. რობესპიერიდან დაწყებული, ლენინით დამთავრებული, ეს პრობლემა არსებობს. სიცოცხლესთან და სიცოცხლისეულ ფუნქციებთან პრობლემები ასეთი ტიპის ცნობიერებას წარმოშობს. შეიძლება ვთქვათ, რომ ის, რაც დღეს ხდება, არის საქართველო ფრანკენშტეინის წინააღმდეგ.

მეტაფიზიკური პოზიციიდან სიცოცხლე არ არის ყველაზე დიდი ღირებულება. მეტაფიზიკური პოზიციიდან (თუ ვინმე მას იზიარებს) ყველაზე დიდი ღირებულება არის ჭეშმარიტება, ღმერთის არსებობა. მაგრამ სიცოცხლე არის აუცილებელი - იმიტომ, რომ ის ტრანსცედენტური ძალის რაღაცნაირი გამოხატულებაა. ჩვენ საქმე გვაქვს იმ ძალებთან, რომლებიც ბიოლოგიის, სიცოცხლის წინააღმდეგ იბრძვიან. ახალი ადამიანი არ იბადება, ის იქმნება. ლიბერალიზმი, სწორედ, ბუნებრივ განვითარებას, მაქსიმალურ ჩაურევლობას გულისხმობს. ისინი ლიბერალურ დემოკრატიულ ტერმინოლოგიას იყენებენ, მაგრამ, სინამდვილეში, ნამდვილი ბოლშევიკები არიან.

- ინტელიგენციის არანომეკლატურულ ნაწილს არ შეეძლო, ხელისუფლებას იმის გააზრებაში დახმარებოდა, რაც მას, თქვენი შეფასებით, გააზრებული არ აქვს?
- ეს ძალიან რთული იყო ინტელიგენციისთვის - იმიტომ, რომ საქმე ძალზე საინტერესო ფენომენთან გვაქვს: გვყავს დარგების პროფესიონალები, მაგრამ მათ ევროპული პოლიტიკური ენა არ აქვთ.

- გამოდის, რომ ამ შედეგებზე პასუხისმგებელი მხოლოდ ხელისუფლებაა და ინტელიგენცია - არა?
- ამ ყველაფერზე პასუხისმგებელი არიან ის ინტელექტუალები, რომლებიც გვერდში დაუდგნენ ხელისუფლებას. ეს ხელისუფლება კი სამი ნაწილისაგან შედგებოდა: იყვნენ, ასე ვთქვათ, მონომანიაკები - რომლებიც შეპყრობილნი იყვნენ ერთი იდეით; იყვნენ კრიმინალები და იყვნენ კონფორმისტები. ეს იდეალური ტრიადა იყო. ინტელექტუალები, ძირითადად, იყვნენ კონფორმისტები (ვგულისხმობ იმ სახეებს, რომლებიც ეკრანზე ხშირად ჩანან: ნოდარ ლადარია, გიგა ზედანია და ა. შ.). მაგრამ მათ შორის მანიაკებიც იყვნენ.

- კონკრეტულად, ვინ?
- მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ ლევან რამიშვილი, როგორც ტიპური მონომანიაკი - ლუჟინის ტიპის. როგორც ლუჟინისთვის არაფერი არსებობს, ჭადრაკის გარდა, ასევე, არაფერი არსებობდა ლევან რამიშვილისთვის ამერიკის კონსტიტუციის რამდენიმე მუხლის გარდა.

დემოკრატია იდეოლოგია არ არის, დემოკრატია არის პროცედურა. სადაც პროცედურა ირღვევა, იქ ყველაფერი დამთავრებულია. საქართველოს ხელისუფლების წამომადგენლები დაღუპა მათმა არაპროფესიონალიზმმა, სამთვიანმა სერთიფიკატებმა და ერთწლიანმა კურიერობამ კოლუმბიის უნივერსიტეტში.
თუ 1917-1921 წლებში მარქსისტული ჰუმანიზმი მოდიოდა (რომელიც გულაგის სახით მოგვიბრუნდა), დღეს ჩვენ გვაჩვენეს, რომ ლიბერალური დემოკრატიის ლოზუნგითაც შეიძლება გაკეთდეს შესანიშნავი ტოტალიტარული რეჟიმი და შეიძლება, ისეთმა კარგმა პოლიტოლოგმა, როგორიც არის გია ნოდია, ამას მხარი დაუჭიროს.

- ისევ კულტურას მივუბრუნდეთ: მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში კულტურის ჩართვამ პოლიტიკა მხოლოდ დააზარალა? და აქვე: როგორ აისახა ეს თავად კულტურაზე?
- ნუ გავმიჯნავთ. მე-20 საუკუნეში კულტურა და პოლიტიკა ძალიან გადაეჯაჭვა ერთმანეთს. კულტურა ყოველთვის არის ჩართული პოლიტიკაში, ოღონდ არსებობს სხვადასხვა მოდელები კულტურისა და პოლიტიკის ურთიერთმიმართების. გუშინ (ეს ხელისუფლება გუშინდელი ხელისუფლებაა)...

- დღევანდელი ხელისუფლება რომელია?
- დღევანდელი ხელისუფლება არის ის მიტინგი, რომელიც ვნახეთ. გუშინდელი ხელისუფლება მოდერნისტული ხელისუფლება იყო. დღეს საქართველოში პოსტმოდერნული სიტუაცია გვაქვს. მისთვის დამახასიათებელი მომენტი ღირებულებების სიჭრელეა: გლობალიზმი, მართლმადიდებლობა (ასე ვთქვათ, ტრადიციული მომენტები), დასავლური ღირებულებები, აღმოსავლური მომენტები - ეს ყველაფერი 2 ნოემბრის მიტინგზე და, გარკვეულწილად, 25 ნოემბრის მიტინგზეც იყო წარმოდგენილი. ხელისუფლებას ცენტრალიზებული მოდერნიზაცია (ერთი ჭეშმარიტება) სურდა. ისინი ამას პირდაპირ აღიარებდნენ. ისინი ამბობდნენ: პროცედურები გვერდზე გადავდოთ და სახელმწიფო ავაშენოთ. მაგრამ საქმეც ის არის, რომ დღევანდელი ვითარება სხვანაირია. ეს ყველაფერი ასი წლის წინათ კეთდებოდა. გლობალიზაცია ტრადიციებისა და ადგილობრივი, ლოკალური თავისებურებების ზოგად ტენდენციებთან შერწყმას გულისხმობს. ამის ძალიან კარგი მაგალითია ქართველი ებრაელი, როგორც ფენომენი. ხელისუფლებას კი რისი გაკეთება უნდოდა? - ტიპური მოდერნისტული პროექტი - ერთი შეჭმარიტება ერთ ტერიტორიაზე - როგორც ჭეშმარიტმა მოდერნისტებმა, სრული იზოლაციონალიზმით დაამთავრეს. როდესაც ყველაფერი - ფულით დაწყებული და კანონებით დამთავრებული - ამერიკულ-ევროპული გაქვს, ეს შეუძლებელია.

ყველაზე საოცარი ის არის, რომ ე. წ. ახალ ინტელექტუალებში იყვნენ ადამიანები, რომლებმაც ჩემზე უკეთესად იციან, რა არის პოსტმოდერნი, მაგრამ ისინი გუშინდელი დღის მოაზროვნეები აღმოჩნდნენ. ისინი აზროვნებდნენ ისე, როგორც პლეხანოვი, ლუნაჩარსკი, როზენბერგი. წიგნების კითხვა, თავისთავად, გარანტია არ არის, თუ არ არის შინაგანი პოლიტიკური ჩართულობა, შინაგანი გამოცდილება, პროცესებით შინაგანი დაინტერესება. როგორც წესი, აპოლიტიკური ადამიანები თავიანთ მოღვაწეობას ამთავრებენ, როგორც ფაშისტები. მაგონდება თომას მანის სიტყვები ჰაუპტმანზე, - ის პოლიტიკურად აპათიური, აპოლიტიკური იყო და ამიტომაც ნაციზმით დაამთავრაო. სამწუხაროდ, დღეს საქართველოში რამდენიმე ინტელექტუალს ასე დაემართა. ისინი 7 ნოემბრის მიტინგის დარბევას დასავლელი მოაზროვნეების ციტატებით ამართლებდნენ - რომ სახელმწიფოს აქვს ლეგიტიმური უფლება ძალადობაზე. რა სახელმწიფოზეა ლაპარაკი, როდესაც პარლამენტი და სასამართლო ხელისუფლების უბრალო გაგრძელებაა - ისევე, როგორც ბიზნესი. ამის მშვენიერი მაგალითია ლადო გურგენიძე, რომელიც, რეალურად, არის ოლიგარქი. ოლიგარქია კი ბიზნესისა და ხელისუფლების შერწყმას ნიშნავს. ეს არ არის სახელმწიფო. სახელმწიფო თუ შედგა, ის შედგა ყოფითი ქართული მნიშვნელობით (შედგომა დაპატარავებას ნიშნავს). ჩვენ ხელისუფლებას ნიღაბი ჩამოვხადეთ და იქ სახე არ აღმოჩნდა - ასე შეიძლება 7 ნოემბრის სუმირება.

7 ნოემბერს, ერთი მხრივ, ვნახეთ, რომ სახელმწიფომ შეიძლება, საკუთარ თავს რევოლუცია მოუწყოს; მეორე მხრივ, ქართველმა ხალხმა თქვა, რომ ის უფორმო მასა არ არის; რომ მისგან ახალი ადამიანის კონსტრუირება შეუძლებელია. ხალხმა ელიტას უთხრა: "შენ ელიტა არ ხარ - იმიტომ, რომ შენ განათლება გაკლია". ეს მნიშვნელოვანი ასიმეტრიაა.
არჩევნები პრობლემა არის მხოლოდ იქ, სადაც არჩევნებამდე არის არჩევნების მუდმივი მოლოდინი; არჩევნები ყოველთვის გაყალბდება იქ, სადაც არჩევნების სიტუაცია არ არის ყოველდღე. სადაც სასამართლოები არ მუშაობს, იქ არჩევნებიც არ იმუშავებს, მაგრამ ნაცია იბადება არა პროცედურებიდან, არამედ პროცედურები იბადება ნაციიდან. 2007 წლის 7 ნოემბერს ახალი ქართული ნაცია, სამოქალაქო ნაცია დაიბადა.