თამარ ჩხეიძე: "პოლიტიკა არავის საკუთრება არ არის!"

"რეზონანსი" - "მთელი კვირა"

7 აპრილი, 2008

"ხალხს, სააკაშვილის მაგალითით, შეექმნა ილუზია, რომ შეჭრით რამის მიღწევა შეიძლება. საერთო-სახალხო აჯანყება გამოსავალი ვერ იქნება.

დემოკრატია კი არ შეიძლება იყოს სახელობითი და კონკრეტულ პოლიტიკურ პარტიებზე მორგებული. პარიტეტი უნდა არსებობდეს ყველასთვის და არა კონკრეტული პოლიტიკური სუბიექტებისთვის. სიტყვიერად, დემოკრატიული არჩევნები ყველას უნდა, მათ შორის - ხელისუფლებასაც. არსებული საარჩევნო სისტემის ანტიდემოკრატიზაციის პროცესში, ხელისუფლებასთან ერთად, წლების განმავლობაში, ოპოზიციონერებიც მონაწილეობდნენ", - "მთელ კვირას" ყოფილი დისიდენტი, ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების თავმჯდომარე - თამარ ჩხეიძე ესაუბრება.

- პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში პოლიტიკური სიტუაცია ყოველთვის გარედან იმართება. და კიდევ: პოსტსაბჭოთა ხელისუფლებები ავტორიტარიზმისკენ მიისწრაფვიან. პროცესების მართვა, რა თქმა უნდა, ვიღაცის მეშვეობით ხორციელდება. ის ძალები, რომლებიც ხელისუფლებაში არიან და ისინიც, ვინც შეიძლება, ხელისუფლებაში მოიყვანონ, ყოველთვის გარედან იმართებიან. დანარჩენები, უბრალოდ, პროცესის მონაწილენი არიან და, სამწუხაროდ, მასზე სერიოზულ გავლენას ვერ ახდენენ.
- თქვენი აზრით, ვისი გავლენის ქვეშ არის ხელისუფლება და ვისი გავლენის ქვეშ არიან ის ძალები, ვინც შეიძლება, ხელისუფლებაში მოვიდნენ?
- რუსეთი და შეერთებული შტატები საქართველოსთან მიმართებით, ხშირ შემთხვევაში, შეთანხმებული არიან გარკვეულ საკითხებზე: თუ ენერგეტიკა, სტრატეგიული ობიექტები და ა.შ. რუსეთს ეკუთვნის, ხელისუფლების ცვლის საკითხებში (მთელ რიგ სხვა საკითხებთან ერთად), ფაქტობრივად, გადამწყვეტ როლს ამერიკა ასრულებს. ქართველი პოლიტიკოსებისა და პოლიტიკური პარტიების უმრავლესობა კი თანახმაა, ნებისმიერი გარეშე ძალის ინტერესები გაატაროს, ოღონდ ხელისუფლებაში ის მოიყვანონ: ამ ძალებმა ძალიან კარგად იციან, რომ საქართველოში ხელისუფლებაში მოყვანა გარედან განისაზღვრება. გარედან კი იმიტომ განისაზღვრება, რომ ქართულმა პოლიტიკურმა ძალებმა და ქართულმა საზოგადოებამ ეს, ჯერჯერობით, არ აღკვეთა.
- თქვენი აზრით, რატომ? თუმცა, ოპოზიცია ამტკიცებს, რომ საქართველოს მოსახლეობაში პოლიტიკური კულტურა მნიშვნელოვნად ამაღლდა.
- უზარმაზარი საპროტესტო აქციები, ჩვეულებრივ, ყველგან უწესრიგოა. ქართული საზოგადოება ამ თვალსაზრისით მართლაც გამორჩეულია. ესეც პოლიტიკური კულტურის მაჩვენებელია. გარდა ამისა, გარკვეულ მომენტებში ჩვენი საზოგადოება ისეთ აქტივობას იჩენს, რომ გეგონება, აქ სამოქალაქო საზოგადოება მართლაც არსებობს. ეს ჩანდა, თუნდაც, ნოემბრის აქციების დროს; მანამდეც, მთელ რიგ შემთხვევებში. მაგრამ ყოველდღიურ ცხოვრებაში, უკვე წლების განმავლობაში, პოლიტიკური კულტურა არსად ჩანს, პირიქით: შეიძლება ითქვას, რომ საზოგადოებას არ აქვს იმუნიტეტი, რითიც ის წინააღმდეგობას გაუწევს ქვეყანაში მიმდინარე ანტისახელმწიფოებრივ და ანტიეროვნულ პროცესებს. აი, ასეთი პარადოქსული დაპირისპირებაა: ერთი მხრივ, ის თითქოს მაღალი პოლიტიკური კულტურის მატარებელია, მეორე მხრივ კი, სრულიად დაუცველი და არაადეკვატურია მიმდინარე პროცესების მიმართ. შეიძლება, საზოგადოების გარკვეული ნაწილი ამ პროცესებს სწორად აღიქვამს, მაგრამ ამაზე რეაგირებას არ ახდენს. გარდა ამისა, გარკვეულ მომენტებში თვალშისაცემია ეგზალტაცია, თეატრალიზებისკენ მიდრეკილება.
- შეიძლება ითქვას, რომ პოლიტიკური კრიზისის დაძლევა სწორედ ამიტომ ვერ ხერხდება და აქ საუბარი მხოლოდ ხელისუფლების პოლიტიკური ნების არარსებობაზე, ან პოლიტიკური ოპოზიციის სისუსტეზე უსაფუძვლოა?
- პოლიტიკური კრიზისის დაძლევას, უპირველეს ყოვლისა, პოსტსაბჭოთა ქართული საზოგადოების მენტალიტეტი ამუხრუჭებს. მისთვის ყოველთვის დამღუპველი იყო ბელადომანია.
- მაგრამ ახლა ბელადი არ ჩანს.
- ბელადად აღიარებული პიროვნება არ არის. არ მგონია, ეს ქართული საზოგადოების დამსახურება იყოს. ჯერ შეთავაზება არ მომხდარა. არ გამოვრიცხავ, რომ ლევან გაჩეჩილაძეც გახდებოდა ბელადი, მისი გაბელადებისთვის შესაბამის ინსტიტუტებს რომ ემუშავათ. ბალტიისპირეთში ბელადებით კი არ იმართებოდა სიტუაცია; იქ თვითონ საზოგადოება არ ღალატობდა გარკვეულ პრინციპებს. ვინც უნდა მოსულიყო ხელისუფლებაში - ყოფილი კომუნისტიც კი - საზოგადოების წინააღმდეგ ვერ წავიდოდა. ვინც უნდა მოვიდეს საქართველოს ხელისუფლებაში, უნდა ითვალისწინებდეს, რომ მას (შესაბამისად, მის პატრონებს) ქართული საზოგადოება რაღაცების უფლებას არ მისცემს.
მნიშვნელოვანია, რომ ახლა საქართველოს სახელმწიფო და ეროვნულ ინტერესებს მხოლოდ ერთი სახელმწიფო არ უპირისპირდება. ჩვენი დისიდენტობის პერიოდისგან განსხვავებით, სიტუაცია გაცილებით რთულია: მსოფლიოს არც ერთი წამყვანი ძალა არ არის დაინტერესებული, რომ საქართველო დემოკრატიული ქვეყანა გახდეს.
- ზემოთ აღნიშნეთ, რომ ოპოზიციურ ძალებს შორის მოიძებნებიან ისეთებიც, რომლებიც მზად არიან, გარედან იმართებოდნენ, ოღონდ ხელისუფლებაში მოვიდნენ.
- ... მაგალითად, ეროვნული საბჭოს შემადგენლობაში, ვფიქრობ, რომ არიან ისეთები, ვინც გარედან არ იმართებიან.
- ვინ?
- არ მინდა, ვინმე გამომრჩეს, მაგრამ შთაბეჭდილება მრჩება, რომ ისინი გულწრფელები არიან. არ ვამბობ, რომ იქ ყველა ასეთია. ვფიქრობ, რომ ყოველთვის გარედან იმართებიან ის ძალები, რომლებიც შეიძლება ვაშინგტონსა და მოსკოვში საქართველოს ხელისუფლებაში მოყვანის კანდიდატებად განიხილებოდნენ.
- კონკრეტულად, ვის დაასახელებთ?
- ... შეიძლება, ეს ძალა აგენტი არ იყოს, მაგრამ, როდესაც თავის მოქმედებებში ის უცხო შეკვეთას ახორციელებს, ეს იმას ნიშნავს, რომ გარედან იმართება. არ მგონია, რომ ეს ყველას აქვს გაცნობიერებული. მაგრამ ისინი, ვისაც დასავლეთში ხელისუფლების რეალურ ალტერნატივად განიხილავენ...
- თქვენ ფიქრობთ, რომ, მაგალითად, რესპუბლიკური პარტია დასავლეთში საქართველოს ხელისუფლების ალტერნატივად განიხილება?
- შეიძლება, ამ მომენტში არ ჰქონდეს გარკვეული არც ვაშინგტონს, არც მოსკოვს, აწყობთ თუ არა ამ ხელისუფლების ვინმეთი ჩანაცვლება და სწორედ ამიტომ არის პროცესები დაბრკოლებული. გადაწყვეტილება მიღებული რომ ჰქონოდათ, ამის შესრულება მხოლოდ ტექნიკის საკითხი იქნებოდა.
- ბოლო დროს სულ უფრო ხშირად საუბრობენ საერთო-სახალხო აჯანყების თაობაზე: "ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია დასაშვებს ხდის აჯანყებას, როგორც უკანასკნელ საშუალებას ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ". ნიშანდობლივია, რომ ამის შესახებ უკვე მხოლოდ ცალკეული ოპოზიციური ძალები არ აცხადებენ; ამაზე საუბრობენ ექსპერტთა და ინტელექტუალთა წრეებშიც. როგორია თქვენი პოზიცია? თქვენც მიგაჩნიათ, რომ საქართველოში ტირანიაა და, თუ ასე ფიქრობთ, საერთო-სახალხო აჯანყება ერთადერთი გამოსავალია?
- საქართველოში მმართველობის არსებული ფორმა ავტორიტარული მმართველობაა. ის ტოტალიტარიზმისკენ არის მიდრეკილი. მაგრამ დღევანდელ პირობებში, ტოტალიტარიზმი, უბრალოდ, შეუძლებელია კლასიკური ფორმით არსებობდეს - არა იმიტომ, რომ ამ ხელისუფლებას არ აქვს ამის სურვილი (ისევე, როგორც მის წინამორბედებს); ეპოქა არის ასეთი: ტოტალიტარიზმის ფორმით ესა თუ ის სახელმწიფო ვერ იარსებებს. ფასადური დემოკრატიული ინსტიტუტები სწორედ ამიტომ არსებობს.
რაც შეეხება საერთო-სახალხო აჯანყებას: თვით ოპოზიციური პოლიტიკური ძალები არ არიან გაერთიანებულნი და არ არიან ადეკვატურები მიმდინარე პროცესების მიმართ. ჩიხიც ამიტომ შეიქმნა. ისინი გაერთიანებულები და შექმნილი სიტუაციის ადეკვატურები რომ იყვნენ, მაშინ ჩიხში ხელისუფლება მოექცეოდა და იძულებული იქნებოდა, დათმობებზე წასულიყო. შექმნილ სიტუაციაში კი საერთო-სახალხო აჯანყება გამოსავალი ვერ იქნება. ის მხოლოდ სისხლისღვრამდე მიგვიყვანს. ოპოზიციური პოლიტიკური ძალების ძირითადი ნაწილი უნდა შეთანხმდეს მთავარ პრინციპებზე. სიტყვიერად, დემოკრატიული არჩევნები ყველას უნდა, მათ შორის - ხელისუფლებასაც. შეთანხმება უნდა იყოს იმაზეც, თუ რა მეთოდებით შეიძლება დემოკრატიული არჩევნების მიღწევა. უნდა შეთანხმდნენ იმაზე, რომ არ შეიძლება ისეთ არჩევნებში მონაწილეობა, რომელიც, წინასწარვე ცნობილია, რომ გაყალბებული იქნება.
- თქვენ ამბობთ, რომ ამ ეტაპზე ოპოზიციურმა პოლიტიკურმა პარტიებმა საპარლამენტო არჩევნებს ბოიკოტი უნდა გამოუცხადონ?
- ძირითადი ოპოზიციური ძალები ასე უნდა მოიქცნენ არა მხოლოდ ამ ეტაპზე, არამედ ყოველთვის. არჩევნების მოწინააღმდეგე არასდროს ვყოფილვარ, მაგრამ რა მნიშვნელობა აქვს მის ჩატარებას, თუკი ის დემოკრატიული არ იქნება? დემოკრატიული არჩევნების ჩატარებისთვის გარანტიები უნდა არსებობდეს. სამწუხაროდ, ქართულ პოლიტიკურ ძალებში ამის შეგნება არ არის. ისინი, ჩვეულებრივ, ასეთ არგუმენტს იშველიებენ: ჩვენ რომ არ მივიღოთ მონაწილეობა, ვიღაც მაინც გამოჩნდება და, არჩევნებში მონაწილეობით, მის ლეგალიზაციას მოახდენსო. ვიღაც, მართლაც, ყოველთვის გამოჩნდება, მაგრამ ის, ყველა შემთხვევაში, პოლიტიკაში მონაწილე ძალა იქნება, რადგან დანარჩენები პოლიტიკური პროცესებიდან გარიყეს.
- მათ შორის, თქვენც?
- რა თქმა უნდა. და დატოვეს რამდენიმე პოლიტიკური ძალა, რომლებმაც, სხვათა შორის, რატომღაც უპრობლემოდ, ხელისუფლებასთან ერთად, ჩათვალეს, რომ დღეს საქართველოში პოლიტიკა მათი საკუთრებაა.
თუკი ძირითადი ოპოზიციური ძალები ბოიკოტს გამოაცხადებენ, ეს ხელისუფლებაზე ძალიან დიდი დარტყმა და საერთაშორისო საზოგადოებაზე დაწოლის ეფექტური საშუალება იქნება. სხვა ენა, გარდა გარედან დაწოლისა, ამ ხელისუფლებას არ ესმის. სხვა ენა არც საერთაშორისო საზოგადოებას ესმის. მაგრამ ამის განხორციელება, სამწუხაროდ, შეუძლებელია: მე კარგად ვიცნობ საქართველოში მოქმედ პოლიტიკურ პარტიებს.
- მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში თქვენ არსად ჩანხართ.
- ძალიან რომ გვინდოდეს, ვერ გამოვჩნდებით. ამისთვის არანაირი საშუალებები არ გვაქვს.
- ამბობთ, - გაგვრიყესო.
- მხოლოდ ილია ჭავჭავაძის საზოგადოებასთან მიმართებით არ მითქვამს. ზოგადად, მექანიზმი არის შექმნილი ქვეყანაში ასეთი: ის პოლიტიკური ძალები, რომლებიც აქტიურობენ, მმართველი ძალის დიფერენციაციის შედეგად არიან წარმოშობილნი. გარკვეულ ეტაპზე ხელისუფლებასთან ალიანსში ყოფნის საშუალებით, ისინი, თავის დროზე, პარლამენტში მოხვდნენ და საჭირო ბერკეტები მოიპოვეს. ყველა სხვა ძალა, რომელი არც ერთ ხელისუფლებასთან ალიანსში არ ყოფილა და, შესაბამისად, ბერკეტები მოპოვებული არ აქვს, ფაქტობრივად, თამაშგარე სიტუაციაში აღმოჩნდა. ეს გასაგებიც არის: თუკი პოსტსაბჭოთა პერიოდის დასაწყისში პოლიტიკაში ყოფნას და არჩევნებში მონაწილეობას მინიმალური თანხები სჭირდებოდა, დღეს ასტრონომიულ თანხებზეა საუბარი და გამორიცხულია, პროცესებზე გავლენა მოახდინო, თუ ეს თანხები არ გაქვს.
- თქვენი აზრით, შესაძლებელი იყო თუ არა საარჩევნო კოდექსის შეცვლა ისე, რომ შესაძლებელი გამხდარიყო დემოკრატიული საპარლამენტო არჩევნების ჩატარება?
- ვფიქრობ, რომ ამას ოპოზიციური ძალები იმ შემთხვევაში მოახერხებდნენ, თუკი იმ პრინციპებზე შეთანხმდებოდნენ, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე. და კიდევ: ლევან გაჩეჩილაძე ამბობდა, - არ გავჩერდებითო. არ უნდა გაჩერებულიყვნენ გარკვეულ მომენტებში.
- რას გულისხმობთ?
- არავითარ შემთხვევაში არ ვგულისხმობ შეჭრებს. ხალხს, სააკაშვილის მაგალითით, შეექმნა ილუზია, რომ შეჭრით რამის მიღწევა შეიძლება. მაშინ შეჭრა წარმატებით იმიტომ დასრულდა, რომ ის შეთანხმებული იყო ყველა პოლიტიკურ ძალასთან. სხვა შემთხვევაში, იქ სისხლის ტბები დადგებოდა. ხელისუფლების ცვლის ასეთი პრეცედენტის (თუნდაც სისხლისღვრა არ მოხდეს) დამკვიდრება თავისთავად არის დამანგრეველი.
მიმაჩნია, რომ საპროტესტო გამოსვლებს სისტემატური ხასიათი უნდა მიეღო. ეს რაღაც შედეგს აუცილებლად მოგვცემდა. არ უნდა მოხსნილიყო მოთხოვნა მეორე ტურთან დაკავშირებით. როგორც ჩანს, ოპოზიციის გარკვეულ ნაწილს რაღაც ილუზიები შეუქმნეს, რომ საპარლამენტო არჩევნები დემოკრატიულად ჩატარდებოდა. ალბათ, გარკვეულმა ნაწილმა ეს დაიჯერა, გარკვეულ ნაწილს კი რაღაცებს შეპირდნენ.
... შიმშილობის მომხრე, ზოგადად, არ ვარ, თუმცა, რა თქმა უნდა, მოშიმშილეებს თანავუგრძნობდი. საქართველოში შიმშილობამ, როგორც პროტესტის ფორმამ, სერიოზულობა დაკარგა; თითქოს გაუბრალოვდა. მაგრამ ეს შემთხვევა ბოლო პერიოდის შიმშილობებისგან იმით განსხვავდებოდა, რომ ადამიანების სიცოცხლე საფრთხეში იყო. თუმცა, სრულიად აღრეული იყო მოშიმშილეთა პოლიტიკური მოთხოვნები. აბსოლუტურად არასერიოზული იყო მოთხოვნა ბურჯანაძის გადადგომის თაობაზე; არჩევნებთან დაკავშირებულ მოთხოვნებს კი კონკრეტულობა აკლდა. ლაპარაკი რეგიონულ და არარეგიონულ სიებზე მოსახლეობისთვის აბსოლუტურად გაუგებარი იყო; ვერ ხვდებოდნენ, რა უნდოდათ ოპოზიციონერ პოლიტიკოსებს. ხალხისთვის, ასევე, გაუგებარი იყო მოთხოვნები მაჟორიტარებთან დაკავშირებით. ამასობაში კი, ხელისუფლებამ შემოგვაპარა მთავარი, რაზეც ოპოზიცია, მართალია, საუბრობდა, მაგრამ, რატომღაც, ძალიან სასხვათაშორისოდ: ფაქტობრივად, გააუქმეს კონფლიქტის ზონების მანდატები. ამით ხომ ხელისუფლება კონფლიქტის ზონებს დაკარგულ ტერიტორიებად აღიარებს! ეს საკითხი პროტესტის მთავარი საგანი არ გახდა.
- საპარლამენტო არჩევნების წინ, თქვენი აზრით, ყველა ოპოზიციური ძალა უნდა გაერთიანდეს?
- ეს სასურველია. მაგრამ მთავარი მექანიკური გაერთიანება არ არის. მთავარი არის პრინციპების გარშემო გაერთიანება და ამ პრინციპების დასაცავად ერთიანი ბრძოლა. რაღაც ეტაპზე შეიძლება გაერთიანება მიზანშეწონილი იყოს - მაშინ, როდესაც საჭიროა რომელიღაც ძალის დამარცხება; იმ ძალის, რომლის საქმიანობა ქვეყნის ინტერესებს, მის დემოკრატიულ განვითარებას ეწინააღმდეგება. ასეთ შემთხვევაში შეიძლება მინიმალურ პრინციპებზე შეთანხმებით ერთიანი ბლოკის შექმნა. არითმეტიკული პრინციპი - "ცალ-ცალკე უფრო მეტ ხმებს ავიღებთ" - სამწუხაროდ, ყოველთვის არ მოქმედებს. არის მომენტები, როცა ფსიქოლოგიური ფაქტორი ძალზე მნიშვნელოვანია: ასეთ შემთხვევაში ხალხი გაერთიანებულ ძალებზე, ერთობის იდეაზე ახდენს კონცენტრირებას.
- თქვენი აზრით, როგორი იქნება მომავალი პარლამენტი წარმომადგენლობითი თვალსაზრისით?
- ჯერჯერობით, ძნელი სათქმელია. მნიშვნელოვანია, როგორი იქნება გარეშე მმართველი ძალის გადაწყვეტილება: რამდენად დასაშვები იქნება და რა რაოდენობით იქნება დასაშვები გარეშე ძალისა და მოქმედი ხელისუფლებისთვის ოპოზიციის იქ ყოფნა. გარკვეული წარმომადგენლობით ოპოზიცია პარლამენტში რომ უნდა შევიდეს, უდავოა. ეს დასავლეთის მოთხოვნაა და კომუნისტურ უზენაეს საბჭოს, უბრალოდ, ვერ შექმნიან.
- თქვენ ამბობთ, რომ ჩვენ არჩევნებზე წავალთ, მაგრამ ყველაფერს მაინც გარეშე ძალები გადაწყვეტენ?
- ჯერ ასე ჩანს. თუმცა, ქართულ საზოგადოებას და პოლიტიკურ ძალებს ძალიან გაუჭირდებათ, მაგრამ მათ მაინც შეუძლიათ არსებული სურათის შეცვლა.
- რა რესურსით?
- ხელისუფლებას უზარმაზარი თანხა აქვს და, ასევე, აქვს გარეშე ძალის მხარდაჭერა. ეს კოლოსალური რესურსია. მისი გაწონასწორება საზოგადოების მხრიდან მხოლოდ უდიდეს ძალისხმევას შეუძლია. ამის თეორიული შანსი არსებობს, მაგრამ პრაქტიკულად მისი განხორციელება ძალიან რთულია.
უმძიმესი სიტუაციის დაძლევა სწორედ იმიტომ ჭირს, რომ საზოგადოებას არ აქვს გაცნობიერებული, რა ღირებულებებზე უნდა იყოს ორიენტირებული.
- ოპოზიციურ პოლიტიკურ სპექტრში დემოკრატიულ ღირებულებებზე ორიენტირებული ძალები, თქვენი აზრით, არ არიან?
- ზოგიერთი მათგანი შეიძლება იყოს დემოკრატიულ ღირებულებებზე ორიენტირებული, თუმცა, მგონია, რომ სრულად არც იმათ აქვთ გაცნობიერებული, მაგალითად, როგორი უნდა იყოს საარჩევნო სისტემა. არჩევნები, რომელიც გამსახურდიას მმართველობის დროს და, ასევე, 1992 წელს ჩატარდა, ფორმით, საარჩევნო კანონმდებლობის თვალსაზრისით, ბევრად უფრო დემოკრატიული იყო. ცხადია, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თავად არჩევნები იყო დემოკრატიული. არჩევნებში გადამწყვეტი მხოლოდ კანონმდებლობა არ არის. მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოში საარჩევნო სისტემის ანტიდემოკრატიზაცია ეტაპობრივად ხდებოდა. პოლიტიკური ოპოზიციის ზოგიერთი წარმომადგენელი, ხელისუფლებასთან ერთად, ამ პროცესის თანამონაწილე იყო.
- კონკრეტულად, ვინ?
- ეს პროცესი "მოქალაქეთა კავშირის" დროს დაიწყო და "ნაციონალური მოძრაობის" დროს გაგრძელდა. იმ ხალხს, რომლებიც, თავის დროზე, "მოქალაქეთა კავშირისა" და "ნაციონალური მოძრაობის" ნაწილს შეადგენდნენ, მონაწილეობა აქვთ მიღებული ამ საარჩევნო სისტემის შექმნაში. მათგან არც ახლა მომისმენია ის მოთხოვნები, რომლებიც საარჩევნო კანონმდებლობას დემოკრატიულს გახდიდა. დემოკრატიზაციას (მათ შორის, პარიტეტს) ისინი იმისთვის "ითხოვენ", რომ კონკრეტულ პოლიტიკურ ძალებს ჰქონდეთ უკეთესი პირობები არჩევნებში მონაწილეობისთვის, მეტი ადგილები საარჩევნო კომისიებში და ა.შ. დემოკრატიზაცია არ შეიძლება იყოს სახელობითი, კონკრეტულ პოლიტიკურ ძალებზე მორგებული. დემოკრატია უნდა იყოს ყველასთვის. თანასწორობა, პარიტეტი უნდა ეხებოდეს ნებისმიერ მონაწილეს. და კიდევ: შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ საქართველოში დემოკრატიული არჩევნების ჩატარება შესაძლებელია, მაგრამ ნაბიჯები მაინც უნდა გადაიდგას იმისათვის, რომ საარჩევნო კანონი მაქსიმალურად ზღუდავდეს თანხის როლს და ძირითად თანხებს სახელმწიფო იღებდეს. სხვათა შორის, ასეთ შემთხვევაში თანხებიც დაიზოგება. რა თქმა უნდა, ის სრულად ვერ შეიზღუდება და ვერც ზუსტად დაითვლება, მაგრამ მიახლოებით დათვლას მაინც დაექვემდებარება. ეს, რა თქმა უნდა, არ შექმნის იდეალურ პირობებს, მაგრამ რაღაც ნაბიჯების გადადგმის საშუალებას მოგვცემს.
მართალია, არჩევნებში თანხები ყველა ქვეყანაში ასრულებს როლს და ეს, კარგია თუ ცუდი, საერთაშორისო განსჯის საკითხია, მაგრამ საქართველოში ამას სრულიად სხვა ხასიათი აქვს მიღებული: აქ დიდი თანხის ლეგალურად შოვნის საშუალება, ფაქტობრივად, არ არსებობს. საქართველოში არჩევნები დამოკიდებულია დიდ თანხებზე, რომელიც არალეგალურად, კორუფციის გზით არის ნაშოვნი. ასე რომ, კორუფციის დაკანონება არჩევნებშივე ხდება.