ქართული საზოგადოების განწყობა სოციოლოგიურ კვლევებში

"რეზონანსი" - "მთელი კვირა"

10 ნოემბერი, 2008

როგორც კი მოქალაქეები დაინახავენ, რომ კვაზი-კეთილდღეობის ტყვეობაში იმყოფებიან...

"არავის მოუგონია მედიაზე უფრო ეფექტური ინსტრუმენტი საზოგადოებრივი ცნობიერების ტრანსფორმაციისთვის. თბილისის მოსახლეობის 30%-მდე მიიჩნევს, რომ საქართველომ ამ ომში გაიმარჯვა. რა არის ეს, თუ არა სახელისუფლებო პროპაგანდის პროდუქტი? შეიძლება, კრიტიკულ ცნობიერებას ასეთი განწყობა გაუჩნდეს?
ამ ეტაპზე, როდესაც ხელისუფლება, თავისი პროექტებით, მედიის მეშვეობით, საზოგადოებრივ ცნობიერებაზე მანიპულირებას ახდენს, მასობრივი საპროტესტო ტალღის აგორება შეუძლებელია. რა მოხდება გაზაფხულზე, არ ვიცი.
საზოგადოებას ახლა უფრო მომლოდინე პოზიცია აქვს - ის პოტენციური დენთია, რომელიც იმის მიხედვით გააქტიურდება ან შენელდება, თუ რა შედეგებს დაინახავს საზოგადოება უახლოეს თვეებში", - "მთელ კვირას" სოციოლოგი იაგო კაჭკაჭიშვილი ესაუბრება.

- აზრთა სხვადასხვაობაა იმასთან დაკავშირებით, 7 ნოემბრის ერთი წლისთავის აღსანიშნავ საპროტესტო აქციაზე ბევრი ხალხი მოვიდა თუ ცოტა. თქვენ როგორ შეაფასეთ მისი მასშტაბი და, საერთოდ, ჰქონდა თუ არა მნიშვნელობა იმ დღეს ხალხის რაოდენობას?
- ცნებები - ცოტა და ბევრი - ყოველთვის შეფარდებითია. იმ დღეს ხალხის რაოდენობა არ იყო მთავარი. მთავარი სხვა რამ არის (და ვფიქრობ, ეს ამ აქციამ აჩვენა): სრულიად აშკარაა, რომ ამ ეტაპზე საზოგადოებას ახალი დესტაბილიზაციის აგორების შიში აქვს. შეიძლება, ეს განწყობა შეიცვალოს რამდენიმე თვეში. ახლა სრულიად გამოხატული ფობიაა: "ახალი დესტაბილიზაცია აღარ გვინდა". აგვისტოს ომმა რაღაცნაირად გადაფარა 7 ნოემბრის მოვლენების მეხსიერება. ეს არც ერთ შემთხვევაში არ ნიშნავს იმას, რომ საზოგადოებამ - განსაკუთრებით, თბილისის საზოგადოებამ - 7 ნოემბერი დაივიწყა, ან ის აპატია ხელისუფლებას. აგვისტოს ომის შემდეგ საზოგადოებაში პოლიტიკური და ეკონომიკური თვალსაზრისით კრიზისული ვითარება შეიქმნა; და ეს კრიზისი, პირველ ყოვლისა, აისახა მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობაზე. ჩვეულებრივმა მოქალაქემ ყველაზე კარგად იცის, რომ ნებისმიერი დესტაბილიზაცია, პირველ რიგში, მის კეთილდღეობას "ურტყამს". ის მშვენივრად აცნობიერებს, რომ, თუ საქართველოში ისევ შეიქმნება არასტაბილური ვითარება, თუ იქნება დაძაბულობა, თუ კიდევ უფრო მოიშლება ინსტიტუციური მართვის მექანიზმები, ამით ისევ და ისევ ის დაზარალდება.
ოქტომბრის ბოლოს სოციალური კვლევისა და ანალიზის ინსტიტუტმა გამოკითხვა ჩავატარეთ. მოქალაქეებს ვკითხეთ, მათი აზრით, როგორ უნდა აღენიშნა საზოგადოებას 7 ნოემბრის წლისთავი. თბილისის მოსახლეობის მხოლოდ 5%-მა თქვა, რომ ეს დღე უნდა აღნიშნულიყო ხელისუფლების წინააღმდეგ მასობრივი საპროტესტო გამოსვლით. გამოკითხულთა უფრო დიდი რაოდენობა, ძირითადად, ორ პოზიციას ემხრობოდა: პირველი პოზიცია - 7 ნოემბრის მოვლენები უნდა იყოს გამოძიებული და დამნაშავეები უნდა დაისაჯონ. და მეორე პოზიცია: ახლა, აგვისტოს მოვლენების შემდეგ, როდესაც ქვეყანაში ასეთი კრიტიკული ვითარებაა, 7 ნოემბრის ისეთი აღნიშვნა, რომელსაც ახალი ანტისახელისუფლებო ტალღის აგორების ინტენცია ექნება, მიზანშეწონილი არ არის. ეს პოზიციები დომინანტური იყო.
ასე რომ, ხალხის საპროტესტო განწყობის დერადიკალიზაცია, ამ ეტაპზე, გამოწვეულია ომის შემდეგ შექმნილი კრიზისული ვითარებით. ადამიანები ხვდებიან, რომ ახალი დაძაბულობა საზოგადოებაში მათი მდგომარეობის გაუარესების წინაპირობა იქნება.
მიუხედავად იმისა, რომ სააკაშვილს თბილისში ამომრჩეველთა მხოლოდ 26% უჭერს მხარს (ის მაინც პირველ ადგილზეა რეიტინგში, მაგრამ 26%, თავისთავად, არ არის დიდი მაჩვენებელი), თვით არასაპარლამენტო ოპოზიციის ამომრჩევლებშიც კი არაპოპულარულია ამ ეტაპზე პრეზიდენტის გადადგომის ან ვადამდელი საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნების ჩატარების იდეა. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ ამ ეტაპზე საზოგადოებას ახალი სოციალური კოლიზიების მიმართ აშკარად გამოკვეთილი ფობია აქვს.
- თქვენ ამბობთ, რომ თბილისის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი 7 ნოემბერს ხელისუფლების წინააღმდეგ მასობრივ საპროტესტო გამოსვლას მიზანშეწონილად არ მიიჩნევდა. მაგრამ ამ აქციაზე პოლიტიკური მოთხოვნები წამოაყენეს და მასზე 50 ათასი კაცი მოვიდა, როგორც მიტინგის ორგანიზატორები ამბობენ.
- რიცხვებზე ყოველთვის შეიძლება დავა. საერთოდ, მიტინგზე მოსული ხალხის რაოდენობას დიდი მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ, ამ შემთხვევაში, მთავარი ის იყო, თუ რა განწყობით მოვიდნენ ადამიანები შეკრებაზე. ვიმეორებ, არა მგონია, ახლა მოსახლეობას რადიკალური ცვლილებების ჟინი და მზაობა ჰქონდეს, როგორც ეს იყო შარშან, ოქტომბერ-ნოემბერში. საზოგადოებას ახლა უფრო მომლოდინე პოზიცია აქვს - ის პოტენციური დენთია, რომელიც იმის მიხედვით გააქტიურდება ან შენელდება, თუ რა შედეგებს დაინახავს საზოგადოება უახლოეს თვეებში.
- მაგრამ წლევანდელი 7 ნოემბრის აქციის ორგანიზატორები ამბობენ, რომ ასეთივე იყო ხალხის რაოდენობა შარშან, 28 სექტემბრის აქციაზე და ასე დაიწყო ოპოზიციური მოძრაობა. ეს რას ნიშნავს? ახალი მოძრაობის დასაწყისს?
- არ ვიცი, ეს არის თუ არა ახალი მოძრაობის დასაწყისი. ამას დრო დაგვანახებს. მაგრამ გამოკითხვა აჩვენებს, რომ იმ მასშტაბის პროტესტის აგორება, როგორც ეს ერთი წლის წინ იყო, ვფიქრობ, ცოტა არარეალური და ნაადრევია.
- თქვენ ამბობთ, რომ ახლა პოლიტიკური მოთხოვნების წაყენებისთვის შესაბამისი დრო არ არის?
- კვლევა აჩვენებს, რომ არ არის. ეს კვლევა ჩატარებულია პროფესიულ დონეზე, ზემოთ აღნიშნული ორგანიზაციის მიერ. და შემდეგ, რამდენიმე პროფესიული ორგანიზაციის მიერ ჩატარებულმა კვლევამ ეს შედეგი დაადასტურა. მე ვამბობ იმას, რაც საზოგადოებრივი აზრის კვლევამ უჩვენა. ჩემი ფუნქციაა, ეს მონაცემები ავხსნა.
- თქვენ ამბობთ, რომ ამ ეტაპზე საზოგადოებისთვის დესტაბილიზაცია მიუღებელია. იმიტომ, რომ გარე საფრთხეები არსებობს?
- მთავარი შიდა არეულობის შიშია. აი, ეს აწუხებს საზოგადოებას.
- უფრო კონკრეტულად, ამ ეტაპზე ხელისუფლების პოზიციებს როგორ აფასებთ?
- ომისშემდგომ ვითარებაში ხელისუფლებამ საზოგადოებას სხვადასხვა ოპტიმისტური პროექტი შესთავაზა. მაგალითად, არაერთხელ თქვა პირადად სააკაშვილმა, რომ საქართველო არასოდეს ყოფილა ასე ახლოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენასთან. ასევე, მან თქვა: მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის ეკონომიკა დაზარალდა, არსებობს რეაბილიტაციის თვრამეტთვიანი პროგრამა და შემდეგ ისევ დაიწყება ეკონომიკური აღმავლობა. ისიც ითქვა, რომ საქართველომ საერთაშორისო ორგანიზაციების მხრიდან უპრეცედენტო დახმარება მიიღო და ეს იმას ნიშნავს, რომ აგრესორი რუსეთი სულ მალე მოექცევა იზოლაციაში. აი, ეს პროექტები დაალაგა ხელისუფლებამ. დღეს მედია ხელისუფლების პოზიციის ტირაჟირებას ახდენს. ის, რაც საზოგადოებრივ ცნობიერებას აყალიბებს - ტელე-მედიის სახით - ახლა ერთ განზომილებაში იმყოფება. ეს სახელისუფლებო განზომილებაა. "კავკასია" ამ ერთგანზომილებიან მედია-სივრცეს ვერ ერევა. ბეჭდური მედია საქმეს არსებითად ვერ ცვლის, ვინაიდან გაზეთის მკითხველი საქართველოში, მაქსიმუმ, 12-14%-ია. უფრო უარესი ვითარებაა რადიო-არხების მოხმარებასთან დაკავშირებით.
საზოგადოება გაჯერებულია ამ ოპტიმისტური სახელისუფლებო პროექტებით და მათ განხორციელებას ელოდება. ეს მოლოდინიც განაპირობებს ხალხის მერყევ პოზიციას: ხელისუფლების საწინააღმდეგოდ წავიდეს თუ არ წავიდეს, და უფრო არწასვლაზე აკეთებს აქცენტს.
საზოგადოების პროტესტი იმის მიხედვით გაძლიერდება ან შესუსტდება, ჩაფლავდება თუ არ ჩაფლავდება სახელისუფლებო პროექტები.
თბილისელების აზრი გაყოფილია იმასთან დაკავშირებით, მოხდება თუ არა ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა ამ ხელისუფლების მმართველობის ან, თუნდაც, უახლოესი 10 წლის პერიოდში. თბილისელთა 43% ხელისუფლებიდან წამოსული დაპირების ტყვეობაშია და უფრო სჯერა (ან უნდა, რომ დაიჯეროს), რომ ახლა ამისათვის მართლაც უნიკალური პირობებია შექმნილი. როგორც კი უახლოეს მომავალში ხელისუფლების ეს ოპტიმისტური პროექტი უშედეგო აღმოჩნდება, ეს, რასაკვირველია, ნეგატიურად მოუბრუნდება ხელისუფლებას. ძალიან კარგად მახსოვს შევარდნაძის მიერ არაერთხელ (შესაძლოა, გულწრფელადაც) გაკეთებული განცხადება - ხეზე ჩამომკიდეთ, თუ აფხაზეთს ვერ დავიბრუნებთო. ვერ დაიბრუნა და ამ (ბევრი სხვა) მიზეზის გამო მართლაც "ჩამოკიდეს". ცხადია, ასეთი რისკის წინაშე ეს ხელისუფლებაც დგას. ზუსტად ასევე, როგორც კი აღმოჩნდება, რომ ეკონომიკური ზრდა ქვეყანაში ისეთი ხელშესახები არ არის, როგორსაც ახლა ხელისუფლება წარმოგვიდგენს, ესეც მას უკან მიუბრუნდება. როგორც კი აღმოჩნდება, რომ დასავლეთი განაახლებს მოლაპარაკებებს რუსეთთან თანამშრომლობის თაობაზე და, საერთოდ, არ მოხდება რუსეთის იმ დოზით იზოლირება, როგორც ეს საქართველოს ხელისუფლებას სურს, ეს დააზარალებს საქართველოს ხელისუფლებას.
მაგრამ ამ ეტაპზე, როდესაც ხელისუფლება, თავისი პროექტებით, მედიის მეშვეობით, საზოგადოებრივ ცნობიერებაზე მანიპულირებას ახდენს, მასობრივი საპროტესტო ტალღის აგორება შეუძლებელია. რა მოხდება გაზაფხულზე, არ ვიცი.
- თქვენ ამბობთ, რომ მედიასაშუალებებით საზოგადოებრივი აზრის მანიპულირება ხდება. რატომ? საზოგადოებას არ აქვს ანალიზის უნარი, თუ...?
- არავის მოუგონია მედიაზე უფრო ეფექტური ინსტრუმენტი საზოგადოებრივი ცნობიერების ტრანსფორმაციისთვის. თბილისის მოსახლეობის 30%-მდე მიიჩნევს, რომ საქართველომ ამ ომში გაიმარჯვა. რა არის ეს, თუ არა სახელისუფლებო პროპაგანდის პროდუქტი? შეიძლება, კრიტიკულ ცნობიერებას ასეთი განწყობა გაუჩნდეს? დღევანდელი ქართული მედია არ არის დისკუსიისა და ალტერნატიული მოსაზრებების რეპრეზენტაციის სივრცე. ის ერთგანზომილებიანია. იქ ერთი პოზიცია ბატონობს და, რასაკვირველია, ეს ადეკვატურად ახდენს გავლენას საზოგადოებრივ ცნობიერებაზე; აშკარად თუ ლატენტურად უყალიბებს მას დომინანტურ განწყობას, რომელიც მტრულად ხვდება ნებისმიერ ალტერნატივას. მაგრამ როგორც კი მოქალაქეები დაინახავენ, რომ ილუზიისა და კვაზი-კეთილდღეობის ტყვეობაში იმყოფებიან, თანდათან იწყებს მათში მომწიფებას ჯანყისა და პროტესტის განწყობა. მე სწორედ იმის თქმა მინდა, რომ ასეთი განწყობა ჯერ სათანადოდ მომწიფებული არ არის.
- შექმნილ ვითარებაში ოპოზიცია რა როლს ასრულებს? სხვათა შორის, 7 ნოემბრის საპროტესტო აქციის შემდეგ კობა დავითაშვილმა თქვა: საზოგადოებამ გამიჯნა, ამ ქვეყანაში ვინ არის ოპოზიცია: იყო სამკაციანი აქცია, იყო ათკაციანი და იყო ორმოცდაათიათასკაციანიო.
- ეს ნათქვამი სიმართლისგან შორს არ არის. კვლევამ აჩვენა, რომ საპარლამენტო ოპოზიცია ძირითადად ხელისუფლების ფონის შემადგენელ ნაწილად მოიაზრება. ბევრ საკითხთან მიმართებით ხელისუფლების ამომრჩეველი და საპარლამენტო ოპოზიციის ამომრჩეველი ერთ კალაპოტში მოძრაობს. ბევრ საკითხში, ეს თვისებრივად ერთი ტიპის ამომრჩეველია. ამიტომ გასაგებია, რომ საპარლამენტო ოპოზიციის მიერ მოწყობილ აქციებს პროტესტით განწყობილი საზოგადოება გვერდზე განუდგა.
- მაგრამ იქნებ 7 ნოემბერს პარლამენტის შენობასთან მხოლოდ არასაპარლამენტო პოზიციის მხარდამჭერები არ მისულან?
- ეს შესაძლებელია. თუმცა, ვფიქრობ, რომ აქციაზე მისულთა აბსოლუტური უმრავლესობა არასაპარლამენტო ოპოზიციის ამომრჩეველი იყო და თანაც - ყველაზე გაბრაზებული ამომრჩეველი. მაგრამ ეს ნაწილი წამოიწყებს თუ არა მასობრივ საპროტესტო ტალღას? ეს, ამ ეტაპზე, გამოკითხვების მიხედვით, არარეალისტურად ჩანს. რა მოხდება მომავალში, ვნახოთ. ეს ისეთი საკითხია, რომელიც ძალიან მოქნილია, ლაბილურია და დროის მიხედვით შეცვლას ექვემდებარება.
- იმ საპროტესტო აქციის წინ ბევრი ამბობდა, რომ თუ ამ აქციაზე გამოჩნდებოდა ნინო ბურჯანაძე, ეს ხალხში გაღიზიანებას გამოიწვევდა. თუ გაქვთ ჩატარებული რაიმე სოციოლოგიური კვლევა, რომელიც საფუძვლიანს გახდის ამ მოსაზრებას?
- ბურჯანაძის რეიტინგი (როგორც პიროვნულად - საპრეზიდენტო კანდიდატის, ასევე, მისი პარტიის) არ არის ცუდი. ყოველ შემთხვევაში, მას 5%-იანი საარჩევნო ბარიერის გადალახვა შეუძლია. ასე აჩვენა კვლევამ. ეს არ მიუთითებს იმაზე, რომ საზოგადოება (მათ შორის, ოპოზიციური საზოგადოება) მის მიმართ მკვეთრად ნეგატიურად არის განწყობილი. რასაკვირველია, ასეთი ნაწილიც არსებობს, მაგრამ ეს არ არის დომინანტური პოზიცია. თქვენც ხედავთ, რომ ბურჯანაძე საზოგადოებას ძალიან ფრთხილად აწვდის საკუთარ სარეაბილიტაციო დოზებს; ის ნაბიჯ-ნაბიჯ მოქმედებს. რამდენად დაუჯერებს ამას საზოგადოება და რამდენად გახდება ბურჯანაძე ოპოზიციის ლიდერი, ამას მომავალი გვიჩვენებს.
- შტატებში არჩევნების წინ საქართველოში, ძირითადად, მაკკეინს გულშემატკივრობდნენ. თქვენი დაკვირვებით, ამერიკის პრეზიდენტად ობამას არჩევამ რა მოლოდინი გააჩინა ჩვენს ქვეყანაში?
- ჩვენთან დომინანტური იყო სურვილი, რომელიც ამერიკის პრეზიდენტად მაკკეინის არჩევას უკავშირდებოდა. მაგრამ ამ განწყობას არანაირი კონცეპტუალური საფუძველი არ ჰქონდა. ეს რამდენიმე ფაქტორით იყო გამოწვეული: ჯერ ერთი, ეს იყო სახელისუფლებო პროპაგანდის ერთ-ერთი ნაწილი (თუმცა, ბოლოს ხელისუფლება მაინც მიხვდა, რომ არ შეიძლებოდა მაკკეინზე ასეთი აქცენტის გაკეთება). მეორე საფუძველი იყო წმინდა ემოციური: ხალხს ახსოვს მაკკეინის საქართველოში ვიზიტის ამსახველი სატელევიზიო კადრები. და იყო კიდევ ერთი, ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორი: რომ მაკკეინს განსაკუთრებულად ხისტი დამოკიდებულება აქვს რუსული პოლიტიკის მიმართ. ყველა, ვინც რუსეთის, როგორც მტრის ხატის, მიმღები აღმოჩნდება, დადებითი შეფასების ველში ექცევა. ეს ჩვეულებრივი ეთნოფსიქოლოგიური თავისებურებაა: საერთო მტრის წინაშე გაერთიანების შესაძლებლობის ხარისხი ყოველთვის მაღალია. ამიტომ მაკკეინი ამ თვალსაზრისითაც მისაღები აღმოჩნდა ქართული საზოგადოებისთვის. საერთაშორისო ურთიერთოებების სპეციალისტი არ ვარ, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ობამა იქნებოდა პრეზიდენტი თუ მაკკეინი, ამას რუსეთის მიმართ დამოკიდებულების თვალსაზრისით რაიმე რადიკალური ცვლილებების გამოწვევა არ შეეძლო.
ვიეტნამის ომი არის სამარცხვინო პროექტი ამერიკის ისტორიისთვის. შესაძლოა, ასეთივე გახდეს ერაყის ომი. ობამა ამ კონფრონტაციის, ექსპანსიის გაგრძელების მოწინააღმდეგეა. ამ აზრით, ცვლილებები იქნება, მაგრამ რუსულ პოლიტიკასთან მიმართებით არ მგონია, რომ ობამა და მაკკეინი რადიკალურად განსხვავებული პოლიტიკის გამტარებლები ყოფილიყვნენ.
- ზემოთ "კავკასია" ახსენეთ და შენიშნეთ, რომ იგი ვერ ერევა მედიაში შექმნილ (თუ მედიის მიერ შექმნილ) ვითარებას. თქვენი აზრით, კონკრეტულად, რა როლს ასრულებს "კავკასია" საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებაში?
- "კავკასია" სუბკულტურის ტელევიზიაა, ანუ, ის არ არის მთელ საზოგადოებაზე ზემოქმედების მომხდენი ინსტრუმენტი. მან აიღო ასეთი ფუნქცია: იყოს საზოგადოების გარკვეული ნაწილის - რადიკალური ოპოზიციის რუპორი.
- ე.ი., ის მიკერძოებულია?
- შესაძლოა, მან მიუკერძოებელი ანალიზი გააკეთოს; შესაძლოა, იქ ბევრჯერ ითქვას სიმართლე, მაგრამ ფაქტია, რომ "კავკასია" არის ტენდენციური, ანუ - ერთგანზომილებიანი ტელევიზია. ამას თავისი მიზეზი აქვს: მაშინ, როდესაც ყველა დანარჩენი ტელევიზია არის ასევე ერთგანზომილებიანი, ოღონდ სახელისუფლებო მიმართულებით, "კავკასიას" სურს, რაღაცით დააბალანსოს შექმნილი ვითარება და ეთერი მისცეს რადიკალურად განწყობილ ოპოზიციას. მაგრამ რასაკვირველია, ამას ობიექტურობასთან კავშირი არ აქვს. ობიექტურმა მედიამ უნდა მოახდინოს ურთიერთსაპირისპირო, ალტერნატიული თვალსაზრისების რეპრეზენტაცია. დღეს ეს "კავკასიაში" არ ხდება.
- "კავკასიის" მეპატრონეები ამბობენ, რომ სტუდიაში იწვევენ ხელისუფლების წარმომადგენლებს, მაგრამ ისინი არ მოდიან.
- რომ არ მოდიან, ეს ტელევიზიის სისუსტეა. ეს არ არის ნორმალური საზოგადოების ტელევიზია. საზოგადოების სტაბილური განვითარების პირობებში, "კავკასია" მარგინალურ ტელევიზიად იქნებოდა აღქმული. უბრალოდ, ახლა ჩვენ არანორმალურ ვითარებაში ვცხოვრობთ. ჩვენი საზოგადოება სტაბილური საზოგადოება არ არის და დემოკრატიის სტანდარტებს არ პასუხობს.