მიხეილ სააკაშვილი: "ქვაკუთხედი... სამკუთხედი... პატრიოტული აღზრდა..."

"რეზონანსი"

21 ნოემბერი, 2009

კულტუროლოგი ლელა იაკობიშვილი: "არ არის ეს ის, რასაც მე გავიგებ"
ცოტა ხნის წინ მიხეილ სააკაშვილი ილია ჭავჭავაძის სახელობის უნივერსიტეტს ეწვია და იქ კიდევ ერთელ ისაუბრა ილიას გზაზე. რას ნიშნავს საქართველოს ხელისუფლების მხრიდან ილიაზე მუდმივი აპელირება და სინამდვილეში, რა ღირებულებებით ვმოძრაობთ თანამედროვე სამყაროში?
"რეზონანსს" კულტუროლოგი ლელა იაკობიშვილი ესაუბრება.
- უკანასკნელი ორი საუკუნის განმვლობაში დრო ძალიან სწრაფად გადის: "იზიპება". ამიტომ ჩემთვის ცოტა გაუგებარია, რას ნიშნავს ცხოვრება იმ პარამეტრებით, რომლითაც XIX საუკუნის საქართველო იწყებდა. სრულიად ახალი სუნთქვა, ახალი ეპოქა შემოვიდა მაშინ ქართულ კულტურაში - თუ ის კულტურა ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო. ალბათ, იყო - იმიტომ, რომ შესაძლებელი გახდა, იქ ამეტყველებულიყო ილია. XIX საუკუნის 60-იანი წლები ძალიან ჰგავს ქართულ მილენიუმს: აქაც ღირებულებათა გადაფასება ხდება. ილია ამბობდა, რომ იქ არსებული იდენტობები იყო ენა, მამული და სარწმუნოება, და რომ მოსანიშნი იყო ახალი იდენტობები: ერი, სახელმწიფო. მათ კი ევროპული ღირებულებები ექნებოდა საფუძვლად: განმანათლებლობა, კომუნიკაციები და ფული. აი, ამ სამ ახალ იდენტობას უნდა აეგო ახალი ერი-სახელმწიფო. ეს იდეა, რა თქმა უნდა, დასავლური ღირებულებების ფორმატში უნდა განხორციელებულიყო, თუ გვინდოდა, რომ ევროპული განწყობილებები აქ გაცოცხლებულიყო. სხვათა შორის, ილიამ სამივე მიმართულებით ჩააგდო მარცვალი: დააარსა საადგილმამულო ბანკი, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება, მეოთხე დასი, რამდენიმე ჟურნალ-გაზეთი - ახალი იდენტობების თესლი ჩაიგდო. ჩვენ წარმატებული ევროპული კულტურებისკენ მივილტვოდით. თავისთავად, კულტურის წარმატება ნიშნავს იმას, თუ რამდენად შეუძლია ამ კულტურას ექსპანსია, რამდენად გაეკიდება მას სხვა. თავის მხრივ, ევროპული კულტურისთვის ჩვენ სრულიად უცხო, სხვანაირი ვიყავით: ის არ გვიშვებდა თავის სივრცეში. თავისთავად, უცხოს თემა ძალიან ფაქიზი თემაა ქართული კულტურისთვის: მინდა, რომ უცხოს გავეკიდო. ეს ჩემს სიცოცხლისუნარიანობაზე მეტყველებს. უცხო კი ამ კულტურის მიმართ უფრო უგრძნობელია ხოლმე - იმიტომ, რომ მას უკვე ფორმირებული სტრუქტურა აქვს. და ის იცით, რას აკეთებს? სტრუქტურას მინგრევს. ქართველს კი შერჩა უნარი, დეკონსტრუირებული სტრუქტურიდან ახალი სტრუქტურა ჩამოაყალიბოს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია ჩვენს კულტურაში.
ქართველს მჭირდება ხოლმე რაღაც ფორმატი, რათა გავეკიდო კულტურას. ილიამ სწორედ ეს ფორმატი დადო. და ქართველიც მეტ-ნაკლებად მიხვდა, რომ ერი-სახელმწიფო სჭირდებოდა. ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ამ თვალსაზრისით 80-90-იანი წლებიც და, სხვათა შორის, "ვარდების რევოლუციაც" - იმიტომ, რომ ამ დროს ახალი იდენტობების მიღება-არმიღების საკითხი დადგა.
ილიას ეპოქაში ჩვენი სოციალური ორგანიზმის არქაული კულტურიდან ე.წ. ევროპეიზებულ კულტურაში ტრანსფორმაცია მოხდა. ილიას ძალისხმევა სწორედ ამის განხორციელებისკენ იყო მიმართული. თუმცა, უნდა გითხრათ: ის ეპოქა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო იმითაც, რომ ილიასთან დაპირისპირებული ადამიანები სწორედ გლობალისტური განწყობილებების მატარებლები იყვნენ.
რატომ ხდება მუდმივად ილიაზე სწორება? დღეს გლობალიზაციის ეპოქაა. და ამ ეპოქაში ერი-სახელმწიფოს თემაც უკვე აღარ არის აქტუალური. უფრო აქტუალური ტრანსპოლიტიკური, ტრანსეკონომიკური სივცეა. და ერი- სახელმწიფო აი, ამ ფორმატში თუ არ ჩაეწერება, მას საკომუნიკაციო რეჟიმში ყოფნა ძალიან გაუჭირდება. თუ შენ მოახერხე და უკვე ხარ ერი-სახელმწიფო, და შემდეგ მოახერხებ ტრანსვითარებაში გადასვლას, ასეთ შემთხვევაში ახერხებ ახალ საკომუნიკაციო რეჟიმში საკუთარი თავის ჩასმას და იმ რეჟიმით ცხოვრებას. თუ ჯერ კიდევ იძახი - "ვაჰ, დრონი, დრონი", მაშინ არათუ დროში, არამედ სივრცეშიც გაორებული ხარ.
- ზემოთ აღნიშნეთ, რომ "ვარდების რევოლუციაც" იყო გარკვეულწილად გარდამტეხი ეტაპი ჩვენი საზოგადოებისთვის. თქვენი დაკვირვებით, კონკრეტულად, რა ღირებულებები მოიტანა მან?
- "ვარდების რევოლუცია" ამიწყვეს ისეთი ფორმატით, რომ მე მხოლოდ ობიექტიღა ვიყავი: ვერ გადავიაზრე, რა მინდოდა. მინდოდა ცვლილებები - ზოგადად, მაგრამ კონკრეტულად რა მინდოდა და რისთვის მინდოდა, არ ვიცოდი. ამაზე არავინ არაფერი მითხრა. თავის დროზე, ეს ილიამ თქვა. საერთოდ, ერი კონკრეტულ სახეებში პერსონიფიცირდება ხოლმე და ეს სახეები იწყებენ მეტყველებას. ისინი ძირითადად ეთნიკური სოციალური ორგანიზმის ორეულებს წარმოადგენენ; საკუთარ თავში ერში მიმდინარე პროცესების აბსოლუტურ კონცენტრატს ატარებენ.
ახლა კი, ამერიკული განსწავლულობის (და არა განათლების) მქონე რეფორმატორთა გუნდმა ვერ მოახერხა, მსოფლიოში მიმდინარე პროცესები ლინგვისტური თვალსაზრისით ქართულ კონტექსტში ჩაესვა. სტატისტიკური ადამიანი კი მხოლოდ იმ მოვლენას აღიქვამს არსებულად, რომელიც სახელდებულია. რეფორმატორებმა ვერ მითხრეს, რა კონტექსტი არის ახლა მსოფლიოში და რა კონტექსტში უნდა მოვექცე მე. და ის "თარგმანი", რომელსაც ისინი მთავაზობენ, ქართველისთვის გააზრებულია, როგორც საშიშროება: კულტურის სიკვდილი, ღირებულებათა სიკვდილი; უფრო მეტიც: ქართული სასიცოცხლო პროცესების მიმართ დაუნდობლობა. აი, ეს განცდა აქვს დღეს სტატისტიკურ ქართველს - იმიტომ, რომ მას წინა იდენტობები არ მოუნიშნეს. ილიამ კი მონიშნა წინა იდენტობები და მხოლოდ ამის შემდეგ დადო ახალი. მე კი არავინ მითხრა, რა არის ახალი - იმიტომ, რომ თვითონაც არ იციან, რა არის. ისეთი განცდა მაქვს, რომ თვითონაც მხოლოდ მგრძნობელობა აქვთ; და ეს ყველაფერი ერის კულტურულ სხეულში პერსონიფიცირებულიც არ არის; არც ლინგვისტიკა არსებობს, რითიც მე ახლა აღვწერ ქართულ კულტურას. სწორედ ამიტომ ცოტა გაუგებარი იყო ქართული სახელმწიფოს ქვაკუთხედის თემა - რაზეც ამას წინათ ჩვენი ქვეყნის პრეზიდენტი საუბრობდა: ერთი სამკუთხედი და მეორე სამკუთხედი... ქვაკუთხედი... სამკუთხედი... პატრიოტული აღზრდა... არ არის ეს ის, რასაც მე გავიგებ. უხერხულობამდე მივდივართ - იმიტომ, რომ ჯერ ენობრივად უნდა ჩამოყალიბდე. ენა ყოფიერების სახლია. ენა ჩემი საკუთარი არსების ტრანსლირების საშუალებაა. პოლიტიკა კი ერის ენობრივი დისკურსია. ჩვენ ჩამოყალიბებულები არ ვართ. ამიტომ არის, რომ აქ მხოლოდ სუროგატებით ჩანაცვლება მოხდა იმის, რაც დასავლურ კულტურაში ღირებულია, ცოცხალია, ნამდვილია.
დასავლური ტიპის სახელმწიფო სამ იდენტობას ეფუძნება: ფულს, მედიასა და განმანათლებლობას.
ილიამ გვითხრა, რომ ჩვენ უკვე გვქონდა ენა, მამული და სარწმუნოება. და შემოგვთავაზა ახალი იდენტობები: ფული, მედია და განმანათლებლობა.
საბანკო სისტემა ვერ მივიღეთ. ამით ჩვენ უარი ვთქვით შანსზე, გავმხდარიყავით აღმოსავლური შვეიცარია. ფულიანი კაცი კი საქართველოში არაქართველთან ასოცირდებოდა; მუდმივად დაცინვის საგანი იყო. თუმცა, ილია თავად იყო ძალიან მნიშვნელოვანი აგენტი, რათა ეს ხედვა გადაგვეაზრებინა: მან შექმნა თავადაზნაურთა საადგილმამულო ბანკი. მაგრამ ვერ მივიღე - იმიტომ, რომ ფულის მიმართ ჩემი მგრძნობელობა არ იდო ჩემს იდენტობათა სისტემაში. ახლა რატომ გაცოცხლდა ბევრი ბანკი საქართველოში? იმიტომ, რომ ილიას პრეცედენტი უკვე იყო. მაგრამ უკვე დაგვიანებულია მსოფლიო კონტექსტისათვის. ერთ-ერთი ბანკი ხარ, რომელიც უნდა გიყიდოს სხვამ, ტრანსნაციონალურმა, რათა როგორმე ჩაჯდე საერთაშორისო ფორმატის სივრცეში; რათა ვიღაცას მიება - დღეს მაინც. მნიშვნელოვანია, რომ ახლაც, ისევე, როგორც ილიას ეპოქაში, ჩვენთვის ფული მიზანია. დასავლელისთვის კი ფული ინსტრუმენტია, საქმის კეთების საშუალებაა.
ჩვენ ჯერ ისიც კი გასარკვევი გვაქვს, საერთოდ, გვაქვს თუ არა ეს იდენტობები. ამიტომ მე არ ვიცი, შედგა თუ არა ერი-სახელმწიფო. სხვაგვარად კი ტრანსპოლიტიკურ ვერსიაში გადასვლა წარმოუდგენელია. ამიტომ უხერხულიც კი არის ჩემთვის იმაზე ზრუნვა, რომ თოთხმეტი წლისა სასწრაფოდ თექვსმეტის უნდა გავხდე. დრო "დაიზიპა", მაგრამ მაინც: ჯერ თხუთმეტის უნდა გავხდე. ახლა კი ქართველს წყვეტის განცდა აქვს.
- მას აქვს განცდა, რომ წყვეტით ემუქრებიან?
- დიახ. ახალი ხელისუფლება სუროგატებს მთავაზობს - იმიტომ, რომ ჯერ თვითონაც ვერ იაზრებს რაღაცებს. ლინგვისტიკაში ვერ გადმოაქვს ის ღირებულებები, რაც დასავლეთში "აკრიფა", და თვითონაც პრობლემაც იქმნის და მეც. ამიტომ ისიც და მეც უმძიმეს დღეში ვართ. და სწორედ ამიტომ, ჩემი რეჟიმი მუდმივად კონფლიქტური რეჟიმია. ევროპამ ეს ღირებულებები საკუთარი შფოთით მოიპოვა. როცა მეუბნებიან, რომ აი, იმ ნიშნებს უნდა ვატარებდე, და არ მაქვს ამის მექანიზმები, მაშინ სუროგატი ვხდები.
ახლა აქ ახალი იდენტობების ფორმატი არავის მოუნიშნავს - იმიტომ, რომ თვითონაც არ აქვთ გააზრებული. ესენი უმძიმეს დღეში არიან, სამწუხაროდ. უნდათ, რომ დაივიწყონ ქართული და მოიტანონ დასავლური. შეუძლებელია - და არა იმიტომ, რომ დასავლურია შეუძლებელი, არამედ იმიტომ, რომ დღეს ამ ურთიერთობებისთვის, გადააზრებებისთვის საკომუნიკაციო სივრცე არ არსებობს. სულ ვფიქრობ, რომ ეს ფუნქცია მედიას უნდა აეღო. მაგრამ მედიაში ყველაზე სერიოზული თემა იყო პოლიტიკური დებატები - რომელ პარტიას ეკუთვნის ეძგვერაძე ბარნაბა...
და კიდევ: ხელისუფლება რომ გრძნობდეს, რომ ასე საჭიროა ახალ იდენტობებში გაცოცხლება, ბაზრობას არ დაერეოდა - იმიტომ, რომ სწორედ იგი იყო სტიქიური სივრცე საქართველოს ახალ მსოფლიო კონტექსტთან ადაპტირებისთვის. ერგნეთი სტიქიური სივრცე იყო. როგორ შეიძლებოდა, იმას დარეოდნენ? ბაზრობა სასიცოცხლო ფუნქციების მონიშვნის მცდელობაა. როგორ შეიძლება, იქ დამარტყა? ადაპტაციის პროცესს გავდივარ, ღმერთო ჩემო! ძლივს "მივხვდი", რომ მეც ურბანულ გარემოში უნდა მოვხვდე. და აქ მირტყამ? რატომ მირტყამ?
- კონტრაბანდას ვურტყამდითო.
- კონტრაბანდა შეიძლება სხვაგვარად გაკონტროლდეს და არა ბაზრობაზე დარტყმით. კონტროლის თვალსაზრისით, შესანიშნავი სისტემა შექმნა, სხვათა შორის, მერაბიშვილის უწყებამ. გაკონტროლებას რა უნდოდა? ჩემი მობილურის და "იმეილის" გაკონტროლება თუ შეიძლება, კონტრაბანდას ვერ გააკონტროლებ?
მე შანსი აღარ მაქვს, რომ ადაპტაცია გავიარო. ამიტომ განიცდის ქართველი ხელისუფალს მის წინააღმდეგ შეთქმულად.
პოლიტიკა სოციალური ენაა. უფრო მეტიც: ის ახმოვანებს ქართულ კულტურას მსოფლიო სივრცეში. მაგრამ საქმე ის არის, რომ დღეს მე არავინ მახმოვანებს.  ოპოზიციას გავყევი, მაგრამ როგორც კი მივხვდი, რომ ისიც ვერ მახმოვანებდა (იმიტომ, რომ მანაც არ იცის, რა უნდა გაახმოვანოს), გავჩერდი. სწორედ ამიტომ, ახლა ჩვენი საზოგადოება გაუცხოებულია. გაუცხოებულია პოლიტიკისგან. ხმას კი ეგზისტენციალური მნიშვნელობა აქვს: თუ მათ ჩემი სათქმელი არ თქვეს, მაშინ მე ისინი არ მინდა. ლინგვისტიკის პრობლემა გვაქვს, ენის პრობლემა - პოლიტიკოსმა ხომ უნდა გამაგებინოს, რა უნდა. გულწრფელად ვენდე მის დასავლურ განწყობილებებს, მან კი ვერ ამიხსნა, დასავლური განწყობილებები რა არის. უფრო მეტიც: თუ ჩემი თაობის ადამიანებში ანტირუსული განწყობილებები ძალიან მაღალი იყო, ახლა ანტიდასავლური განწყობილებებიც მაღალია.
- ეს საშიშია?
- ერისთვის, თუ ის სასიცოცხლო ფუნქციებს ატარებს, არ არის საშიში - იმიტომ, რომ თუ მან სადმე დაინახა ღირებულება, რომელიც მის სოციალურ ორგანიზმში შეიძლება გაცოცხლდეს, ის აუცილებლად გაცოცხლდება. თუ დასავლურში დაინახავს, გაცოცხლდება; თუ რუსულში დაინახავდა, გაცოცხლდებოდა. რუსულში ეს ვერ დაინახა - მიუხედავად მართლმადიდებლური კომუნიკაციისა. ჩემი თაობა იმდენად ანტირუსული იყო... ერთხელ ჩვენს ოჯახში დილაუთენია მოქანდა ზაზა თვარაძე. არ დამავიწყდება მისი დრამატული და ვნებით სავსე ხმა: "გესმის? უზარმაზარ იმპერიას რა გაუკეთა ბიჭების ამ ერთმა ჯგუფმა!" თვითმფრინავის გატაცების ამბავი იყო... მაშინ საზოგადოებისთვის ეს იმპერიაზე დარტყმას ნიშნავდა. და ვინ გაბედა ეს? როგორც მერე ამბობდნენ, ვიღაცა პატარა ბიჭებმა; ყველაზე კარგი ოჯახის შვილებმა. ცუდად აკუმულირდა. მაგრამ აკუმულირდა. მძიმე კონოტაცია მოხდა. მაგრამ მოხდა. იმ სისხლიან ადგილზე გადის, სამწუხაროდ, ახალი განწყობილებების შემოსვლის ორიენტირი. მაშინ რაღაც მოხდა ისეთი, რამაც იმპერია შეაზანზარა. სხვათა შორის, ზაზა ერთ-ერთი უძლიერესი ადამიანი იყო განწყობების აკუმულირების თვალსაზრისით. თუმცა, ის არასოდეს ჩანდა, როგორც საჯარო ფიგურა. ეს კი კულტურის თავისებურებაა...