კულტუროლოგი ლელა იაკობიშვილი: "ვერაფერი ამიხსნეს და სანგრების გათხრას მთავაზობენ"

"რეზონანსი" - "მთელი კვირა"

1 თებერვალი, 2010

"ჩვენი ეპოქის ქართული კულტურა ჯერჯერობით ვერ ახერხებს შინაგანი რესურსის ამეტყველებას"
"ვერაფერი ამიხსნეს და სანგრების გათხრას მთავაზობენ. როდესაც მეტი ინტელექტუალური შესაძლებლობები მაქვს, სანგარს კი არ ვთხრი, თეთრი ბაირაღით ვდგები და მშვიდობას ვთავაზობ სამყაროს. და როდესაც სათქმელი არაფერი მაქვს, მიბმული ვარ ფინანსურ დონორზე; იდეოლოგიურ დონორზე; ყველაფერი იმპორტირებული მაქვს" - "მთელ კვირას" კულტუროლოგი ლელა იაკობიშვილი ესაუბრება.
- რამდენიმე ხნის წინ თქვენ კრიტიკულად შეაფასეთ მიხეილ სააკაშვილის მინიშნებები სამხედრო-პატრიოტულ აღზრდასთან დაკავშირებით. ახლა კი ამ მესიჯებმა უფრო მკვეთრი კონტურებს შეიძინა: სააკაშვილი უკვე ხაზგასმით საუბრობს იმაზე, რომ სკოლებში სამხედრო-პატრიოტულ აღზრდას მნიშვნელოვანი ადგილი უნდა დაეთმოს. საყურადღებოა, რომ მას მხარდაჭერას უცხადებს თავდაცვის მინისტრი - ბაჩო ახალაია. თქვენი დაკვირვებით, რამდენად არის შესაძლებელი, საბოლოოდ, ხელისუფლების მილიტარისტული რიტორიკა ჩვენს ეროვნულ კულტურასთან თავსებადი აღმოჩნდეს?
- ძალიან მნიშვნელოვანია, ვიცოდეთ, რა რეჟიმში არსებობს ზოგადად, ჩვენი კულტურა. იგი იმდენად არაექსპანსიურია, რომ საკუთარი ე.წ. კულტურული ძალმოსილება მის გარშემო მყოფ ეთნოსებზე (კავკასიას ვგულისხმობ) არ გაუვრცელებია.
გავიხსენოთ, სულ რამდენი დამწერლობაა მსოფლიოში. მათ შორის არის ქართული ანბანი. ანბანი ძალაუფლების იარაღია, და აი, ამ გრაფიკული ნიშნებით, რომლითაც ქართული ანბანი ქართულ კულტურას ქმნიდა, მას ძალიან იოლად შეეძლო, ექსპანსია ეწარმოებინა. მას  თავისუფლად შეეძლო, გამხდარიყო ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიური ენობრივი მედიუმი. მაგრამ მას ეს არ გაუკეთებია სწორედ არაექსპანსიური ბუნების გამო.
და თუ ქვეყანა არაექსპანსიურია, ეს ნიშნავს, რომ მისი კულტურული რეჟიმი რაღაც სხვა ფორმატში მუშაობს და არა - ძალაუფლების ფორმატში. ეს სხვა ტიპის იდენტობაა; საკუთარი შემოქმედებითი რესურსის ძიებაა, ავტონომიური შემოქმედებაა. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ იგი სხვა კულტურას არ იღებდა: გასათვალისწინებელი ის არის, რომ ქართველი უცხოს არ ახვევდა თავს საკუთარ კულტურულ რეჟიმს, კულტურულ პარადიგმას.
პატრიოტიზმი სრულიად ბუნებრივი რამ არის იმ შემთხვევაში, როდესაც ხვდები, თუ რა ღირებულებით საზრისს ატარებ სხვა კულტურათა კონტექსტში. მარტივად რომ ვთქვათ, შენ ცოცხალი ხარ და ფეთქავ იქ, სადაც სხვებიც ცოცხლები არიან და ფეთქავენ. აი, ეს არის ძალიან მნიშვნელოვანი კულტურათა დიალოგის აღსაწერად, გასაგებად და კიდევ იმისათვის, რათა გავიგოთ, სად არის პატრიოტიზმი სად - მილიტარიზმი. თუკი ამას გავიგებთ, მაშინ გასაგები იქნება, რა გვინდა, რას ვგულისხმობთ ცნებაში "სამხედრო-პატრიოტული აღზრდა".
სრულიად ნათელია, რომ ჩვენ სამხედრო კულტურა არ გვაქვს. სამხედრო კულტურა ნიშნავს მილიტარისტულ რეჟიმში აზროვნებას. სამხედრო კულტურა აქვთ რუსებს. მთელი რუსული კულტურა შეთანხმებულია, რომ ის სამხედრო ელიტით აწყობილი სტრუქტურაა. რუსეთში სწორედ იგი იძლევა ქცევის პირველნიმუშებს. რუსი გენერალი რუსულ კულტურაში ყველაზე ელიტურ პერსონად მიიჩნევა. გენერლის ცოლი რუსეთში ქალისათვის ყველაზე მაღალი სოციალური სტატუსი იყო და არის. ასეთივე დამოკიდებულებაა საქართველოში? რომელიმე ქართველ გოგონას უნდა, გენერლის ცოლი იყოს?
ასე რომ, ქართული კულტურა სრულიად სხვა ტიპის კულტურაა. და როგორც კი ჩემი ბუნებრივი რეჟიმიდან გამოვდივარ და პატრიოტიზმს სამხედრო პატრიოტიზმს ვარქმევ, პრობლემა მექმნება.
ქართული კულტურისთვის მნიშვნელოვანია არა სამხედრო, არამედ სრულიად სხვა ტიპის შემოქმედება. თუმცა, სამხედრო კულტურა, ასევე, შემოქმედებაა; ისიც სტრატეგიული აზროვნებაა, ისიც სამყაროს ათვისების მცდელობაა, ოღონდ ჩემთვის ეს არაბუნებრივია. უფრო მეტიც: არაორგანულია. პატრიოტიზმი კი ჩემთვის ორგანული იმდენად არის, რამდენადაც საკუთარ ღირსებას ვადასტურებ; ვადასტურებ საკუთარი ღირებულებების თანაზომადობას მსოფლიო კულტურის ღირებულებებთან.
შარშანწინ, როდესაც განათლების მინისტრად ნიკა გვარამია დაინიშნა, მან უსაფრთხო სკოლის კონცეფციაზე დაიწყო საუბარი. მალე კულტურის მინისტრიც შეიცვალა და ახალმა მინისტრმა, ნიკა რურუამ გვითხრა: "ჩვენი უსაფრთხოება კულტურაზე გადის". ეს ურთიერთგამომრიცხავი კონცეფციები იყო. სკოლაში პრობლემები მართლაც არსებობს, მაგრამ ეს კონცეფცია ჩემთვის, უბრალოდ, თავზარდამცემი იყო. სკოლას თავისი ფუნქცია აქვს. ის არის აკადემიური დაწესებულება. ხოლო აკადემიზმის უსაფრთხოება სკოლაში კი არ უნდა იყოს უზრუნველყოფილი, არამედ სკოლის გარედან. ამიტომ, როცა ამ საკითხებზე ვსაუბრობთ, უნდა გავარკვიოთ: რა კულტურა გვაქვს, რა ღირებულებების მატარებლები ვართ და სად მიგვყავს ჩვენი ბავშვი. სამხედრო-პატრიოტული აღზრდა - ეს უკვე არის მილიტარისტული მესიჯი. იგი მიმანიშნებს, რომ ბავშვობიდანვე უნდა გადავიდე სრულიად სხვა რეჟიმზე; ჩემი კულტურა სამხედრო ენაზე უნდა ავამეტყველო. ამას კი 4-მილიონიანი ქვეყანა ერთადერთ შემთხვევაში აიტანს - თუკი მოვახერხებთ და საკუთარი უსაფრთხოების ისეთ სისტემას ავაგებთ, რომელიც მთელ მსოფლიოს დაანახებს, რომ აქ ვერავინ უნდა შემოიხედოს. აი, ასეთ შემთხვევაში, ხელისუფლების მესიჯი გასაგები იქნება.
აქვე ვიტყვი, რომ უსაფრთხოებას ორი განზომილება აქვს: პირველი - იმისათვის, რომ თავი უსაფრთხოდ ვიგრძნო, ვიღაცაზე ძლიერი უნდა ვიყო; და მეორე: იმისათვის, რომ თავი უსაფრთხოდ ვიგრძნო, ვიღაც უნდა მიცავდეს. კულტურა მხოლოდ იმ შემთხვევაში არის ცოცხალი, თუკი ის გრძნობს, რომ საკუთარ თავზე მხოლოდ თვითონ არის პასუხისმგებელი. სხვა შემთხვევაში, მას არსებობა არ უწერია.
რაც შეეხება მეორე განზომილებას:  როდესაც მე ვიღაცაზე ძლიერი ვარ, მაშინ, რა თქმა უნდა, უსაფრთხოდ ვარ. რა პრინციპით შეიძლება, ვიღაცაზე ძლიერი ვიყო? 4-მილიონიანი ქვეყანა, როგორი სამხედრო ინსტიტუციონალიზაციაც უნდა ჰქონდეს მას; როგორი გაწრთვნილი ჯარიც ჰყავდეს, როგორ შეიძლება, წინ აღუდგეს ყველაზე ცუდად შეიარაღებულ, ყველაზე ცუდად ინსტიტუციონალიზებულ, 200-მილიონიანი ქვეყნის ჯარს? მრჩება სხვა გზა: შევქმნა ისეთი ტიპის დაცვა, როგორსაც ქმნიდნენ თავის დროზე ამერიკა, საბჭოთა კავშირი, როგორსაც ახლა ქმნის ირანი და ა.შ. ანუ, დავიწყო ფიქრი ისეთი ტიპის იარაღის შექმნაზე, რომელიც საშიშროებას შეუქმნის სხვას, ხოლო მე უსაფრთხობის განცდას მომანიჭებს. თუკი მე საფრთხეს განვიცდი და ვიცი, რომ ჩემი რესურსი არ არის ჩემი ფიზიკური ძალა (საუბარია 4-მილიონიანი ქვეყნის ჯარზე) მაშინ მრჩება უსაფრთხოების სხვა იარაღი - ინტელექტი.
ყველამ იცის, რა საფრთხეების წინაშე იმყოფება ახლა საქართველო. ასეთ შემთხვევაში, ჩემთვის გასაგებია, სკოლაში ამოქმედდეს აღზრდის ისეთი სისტემა, როცა შესაძლებლობა მექნება, ინტელექტის აბსოლუტური რესურსი ავამუშავო, და ამით არამხოლოდ ფუნდამენტურ მეცნიერებებში გავძლიერდე, არამედ ახალი სტრატეგია მოვიფიქრო ჩემი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად - ისევე, როგორც, მაგალითად, რუსულ-ამერიკული - ცივი ომი მოიგო ე.წ. "ვარსკვლავების პროგრამამ", ანუ სამხედრო ტექნოლოგიებთან ამერიკული ინფორმაციული ტექნოლოგიების დაპირისპირებამ. ახლა ეს ინფორმაციული ტექნოლოგიებიც კი სხვისი იარაღია. ანუ, მე კიდევ სადღაც სხვაგან უნდა წავიდე - ისევ ინტელექტით. მაგრამ იმ ფონზე, როცა დღეს საქართველოში სკოლას ეს პოტენციალი პრაქტიკულად არ აქვს, ძალიან მეეჭვება, რომ შევქმნით დაცვის ისეთ სისტემას, რომელიც ჩვენი ინტელექტით უზრუნველყოფდა ჩვენივე უსაფრთხოებას. კოსმიურ ხანაში, ინფორმაციული კულტურის ერაში ანაქრონიზმად მეჩვენება სკოლაში სანგრის გამთხრელი ჯარისკაცების გაზრდა. ცნებაში - "სამხედრო" - რა იგულისხმება, ჩემთვის არავის განუმარტავს. მე მითხრეს, რომ ბავშვმა იარაღის დაშლა-აწყობა, სანგრის გათხრა უნდა ისწავლოს. ანუ, უნდა გახდეს რა? საზარბაზნე ხორცი?
არავის უთქვამს, რომ უსაფრთხოება ნიშნავს აკადემიური პროცესის გაძლიერებას, ინტელექტუალურ-შემოქმედებითი ძალების აკუმულირებას და მასზე აქცენტირებას. არავის უთქვამს, რომ ჩვენ ისეთი კულტურა უნდა შევქმნათ, რომლის განადგურებას აღარავინ შეეცდება. პეტერბურგი ჰიტლერმაც კი დაინდო. აქ არამხოლოდ ფუნდამენტურ მეცნიერებათა გაძლიერებაა საჭირო, არამედ კულტურული რესურსის გაცოცხლების ისეთი კერა უნდა შეიქმნას, რომ ყველაზე საშიშ მილიტარისტს დაენანოს მისი განადგურება. თუკი პატრიოტული აღზრდა ამას გულისხმობს, მაშინ ეს მართლაც შეიძლება იქცეს უსაფრთხოების სისტემად. ასეთ შეთხვევაში ჩვენი კულტურა ისეთ რეჟიმში გადაეწყობა, რომ ჩვენი შემოქმედებითი რესურსი არათუ გაუტოლდება მილიტარისტული ქვეყნების შემოქმედებით რესურსს (არა მილიტარისტული თვალსაზრისით), არამედ სრულიად სხვა პარადიგმას, კულტურის ახალი რეჟიმს შევთავაზებთ მსოფლიოს. ასეთ შემთხვევაში, უსაფრთხოება გამომივა - იმიტომ, რომ ჯერ ერთი, მათ მოუწევთ იმის ათვისება, რასაც მე ვთავაზობ; და მეორე: ვიღაცის მიმართ კი არ ვდგინდები ასეთ შემთხვევაში, როგორც კულტურის სუბიექტი, არამედ საკუთარ თავში ვეძებ ჩემივე საყრდენებს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. თუკი სკოლის მოსწავლე ღირსების ამ ფორმატით უნდა აღიზარდოს, მაშინ ვეთანხმები პატრიოტიზმს. რასაკვირველია, არ ვამბობ იმას, რომ ჯარი არ უნდა გვყავდეს და ჯარისკაცს ჯარისკაცური ღირსება არ ჰქონდეს. მე ვგულისხმობ იმას, რომ ჩვენი შესაძლებლობები ამ თვალსაზრისით თანაზომადი იყოს რესურსისა, რომელიც ან მაქვს, ან - არ მაქვს.
მაგრამ როდესაც უსაფრთხოების თემა ისეთ მესიჯზე დაიყვანება, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე, ეს უკვე ქართული პოლიტიკის კრიზისზე მიუთითებს. ამიტომ არის, რომ მედიას არაფერი აქვს სათქმელი. იგი ისედაც ინსტრუმენტია, მაგრამ - რისი ინსტრუმენტი, უკვე თვალსაჩინო აღარ არის.
- მაგრამ არაერთი ექსპერტი შენიშნავს, რომ კრიზისი, რომელიც ახლა ჩვენს ქვეყანაში არსებობს, სწორედ მედიის პრობლემას უკავშირდება, და მიიჩნევენ, რომ ამ პრობლემის მოგვარება შესაძლებელია მხოლოდ გარედან, დასავლეთის ჩარევით. ამაზე რას ფიქრობთ?
- თავისუფლებას სხვა არ მანიჭებს. თუკი თავისუფალი ვარ, ვინ შეიძლება მკარნახობდეს ჩემივე ქცევის ფორმატს? ღირსება და ჩემი შემოქმედებითი რესურსი უმნიშვნელოვანესი რამ არის, რითიც შესაძლებელია ჩემი კულტურის ხმის გარეთ გატანა მედიის საშუალებით. მედია გამტარია. მას თავისუფალი სიტყვა ათავისუფლებს. თავისუფალი სიტყვა კი შემოქმედებითი სიტყვაა. მედია მხოლოდ ასეთ სიტყვას ატარებს თავისუფლად.
არ მჯერა, რომ ვიღაც სხვა აქ მედიას გამითავისუფლებს. არ მჯერა იმიტომ, რომ ჩვენი ეპოქის ქართული კულტურა ჯერჯერობით ვერ ახერხებს შინაგანი რესურსის ამეტყველებას. როგორ შეიძლება, ღირსებას სხვა მანიჭებდეს? სხვა მათავისუფლებდეს?
- საყურადღებოა, რომ ბოლო თვეების განმავლობაში, "ნაციონალური მოძრაობის" რეიტინგი, რომელიც აგვისტოს ომის შემდეგ მკვეთრად იყო დაცემული, ახლა ომამდელ ნიშნულს დაუბრუნდა. როგორ ფიქრობთ, ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ ქართულ საზოგადოებას რეფლექსიის უნარი არ აქვს?
- რატომ დაბრუნდა იმ ნიშნულზე? - იმიტომ, რომ ოპოზიციამ საზოგადოებას ვერ შესთავაზა კონცეპტუალური ალტერნატივა. ხელისუფლებას კი ქმედითობის რაღაც ნიშნები ჯერ კიდევ რჩება - შესაძლოა, აგრესიული, მაგრამ - ქმედითი.
- მაგრამ, თუკი ეს ქმედითობა პოზიტიურ კონტექსტს პრაქტიკულად არ შეიცავს?
- როდესაც არანაირი კონტექსტი არ არსებობს, მაშინ შეიძლება, სწორედ ნეგატიური ქმედითობა ავირჩიო - იმიტომ, რომ მასში სიცოცხლეს ვხედავ.
- თქვენ ამით გამართლებას უძებნით ქართული საზოგადოების არჩევანს?
- საზოგადოების უნიჭო არჩევანს ვუძებნი გამართლებას. დღეს არ არსებობს ხელისუფლების კონცეპტუალური ალტერნატივა. აი, აქ უჭირს საზოგადოებას: როგორ უნდა მოიქცეს? სიკვდილს ცუდად სიცოცხლე ურჩევნია.
- მიგაჩნიათ, რომ ეს ლოგიკური არჩევანია?
- სრულიად ლოგიკურია - იმიტომ, რომ ხელისუფლების ქმედებებში სიცოცხლე შეინიშნება. ოპოზიციის ქმედებებში კი, გარდა სამიტინგო განწყობილებებისა, არაფერია.
ახლა "ახალი რეალობის" წინაშე ვდგავართ. რუსეთმა შემოიტანა ეს ცნება, და არცთუ უსაფუძვლოდ. ახალი რეალობა - ეს დე-ფაქტო რეალობაა. სამწუხარო რეალობა. ეს გადასააზრებელი აქვს ხელისუფლებასაც ოპოზიციასაც. და როცა ვერც ერთი მთავაზობს კონცეფციას, გაჩერება შეუძლებელია. ან უნდა ჩავარდე, ან უნდა დაფრინავდე. შეუძლებელია ჰაერში გაჩერება.
რეალობა უმძიმესია. მოსახლეობის 84% სიღარიბის ზღვარზე და მის ქვემოთ იმყოფება. მშიერი კაცის ღირსება კი ის არის, რომ საკუთარ თავში იპოვოს ძალა, რომელიც არამხოლოდ შიმშილს დააძლევინებს, არამედ სხვა სიმაღლეზეც აიყვანს. ხელისუფლების მოვალეობა შემოქმედებითი რესურსის გაცოცხლება იყო. აი, ეს არის ხელისუფალის გასაკეთებელი და არა ის, რომ უფასო სასადილოში ერთჯერადად გამომკვებოს. ხოლო როდესაც არსებობისთვის ბრძოლა პირდაპირ სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე გადის, სიცოცხლეს არჩევს რიგითი მოქალაქე - იმ პრინციპით მიებას ხელისუფლებას, რომელიც გადარჩენის (და არა მატერიალური კეთილდღეობის) შანსს დაუტოვებს. მდაბიო პოლიტიკა მდაბიო საზოგადოებას შობს და მდაბიო საზოგადოება - მდაბიო პოლიტიკასა და პოლიტიკოსებს. ახლა ეს მოჯადოებული წრე არის გასარღვევი. ვერაფერი ამიხსნეს და სანგრების გათხრას მთავზობენ. როდესაც მეტი ინტელექტუალური შესაძლებლობები მაქვს, სანგარს კი არ ვთხრი, თეთრი ბაირაღით ვდგები და მშვიდობას ვთავაზობ სამყაროს. და როდესაც სათქმელი არაფერი მაქვს, მაშინ მიბმული ვარ ფინანსურ დონორზე; იდეოლოგიურ დონორზე; ყველაფერი იმპორტირებული მაქვს; ექსპორტის უნარი არ მაქვს. უნდა გითხრათ, რომ ეს პრეტენზია ოპოზიციის მიმართ უფრო მაქვს, ვინაიდან ხელისუფლება დასავლური ღირებულებების სუროგატს მაინც მთავაზობს. ოპოზიცია კი - ვერაფერს. რესპუბლიკელებიც, ასევე, ვერაფერს მთავაზობენ კონცეპტუალურს. განსხვავება ის არის, რომ ხელისუფლება აგრესიულად ამკვიდრებს თავის ფსევდოდასავლურ ღირებულებებს, რესპუბლიკელებს კი ფსევდოდასავლური ღირებულებების ცოდნა თავიანთთვის აქვთ. რესპუბლიკელები და ხელისუფლება იდეოლოგიური თვალსაზრისით ერთმანეთისგან არ განსხვავდებიან; განსხვავდებიან ქმედითუნარიანობის თვალსაზრისით. იმას კი არ ვამბობ, რომ რესპუბლიკელებს არ უნდათ, ლიბერალურ და დასავლურ ღირებულებებზე ორიენტირებულ საქართველოში ვცხოვრობდეთ; უნდათ, და შეიძლება უკეთესადაც იციან, რა არის დასავლური ღირებულება. მაგრამ პრობლემა ის არის, რომ არ დაბადებულა საქართველოს წიაღში ის, რასაც ისინი მთავაზობენ. შესაბამისად, ისინი ვერ ახერხებენ, ამ ღირებულებებით იმპულსი მიაწოდონ ერის შემოქმედებით უნარებს. აი, ამიტომ, ეს ღირებულებები ვეღარ ცოცხლდება.